تاملی در وضعیت نشر دینی در آذربایجان

با فروپاشی حکومت شوروی و به دست آمدن آزادی قلم و بیان در جمهوری آذربایجان به صورت طبیعی فصلی نوینی در تاریخ نشر کتابهای دینی در این کشور آغاز شد. کتابهایی که تا پیش از این به عنوان کتابهای غیرمجاز و غیرقابل چاپ در این کشور به شمار می آمد یک شبه شروع به نشر کرده و حوزه نوینی از فعالیت های فکری را در این کشور رقم زد.

توجه به مطبوعات و نشریات عمومی سالهای نخست استقلال آذربایجان نشان دهنده یک سردرگمی و البته اقبال عمومی به موضوعات دینی است به طوری که  کمتر نشریه و روزنامه ای است که به صورت هفتگی به موضوعات دینی پرداختی نکند.

در همان اوان نشر دینی در آذربایجان بازار نشر این کشور از سوی جمهوری اسلامی ایران قبضه شد. چرا که ایران به دلیل کاریزمای انقلابی – اسلامی اش و نیز تولید ادبیات دینی بالا و هم‌مذهبی و قرابت فرهنگی موجود بین دو کشور امکان فعالیت و حضور قدرتمندی از خود بروز داد که نمود آن را در محل فروشگاه انتشارات بین المللی الهدی در باکو میتوان مشاهده کرد که در یکی از مرکزی ترین و ارزشمندترین نقاط شهر با مساعدت مقامات دولتی این انتشارات که به صورت تخصصی به انتشار کتابهای دینی می‌پرداخت توانست فروشگاهی بزرگ تهیه کرده و به عرضه کتابهای دینی بپردازد.

از همان آغاز نشر دینی شاهد دو نوع از ادبیات دینی در جمهوری آذربایجان بوده ایم: 1) ادبیات تالیفی، 2) ادبیات مترجَم. هر دو این حوزه ها را میتوان به 3 مرحله اوایل جمهوریت، دوره میانه و دوره متاخر تقسیم کرد.

ادبیات تالیفی:

در آغاز جمهوریت ادبیات تالیفی در حوزه دینی بیشتر به مثابه سنت و سنتگرایی تلقی شده و نوع قرائتی که از دین و دینداری وجود داشت در پارادایم بازگشت به خویش و سنت هایی که در حکومت پیشین ممنوعه اعلام شده بود تعریف شد.

در این دوره به یکباره شاهد تورم در آثار دینی هستیم که موضوعاتی همچون ادبیات مرثیه و عاشورا، نمودهایی دینی در ادبیات کلاسیک آذربایجانی، اندیشه های دینی متفکران و روشنفکران نسل اول آذربایجان در دوره پیش از شوروی، بازنشر کتاب های دینی دوره جمهوریت دموکرات (1918 – 1920)، پژوهش و بازاندیشی در مورد جریانات دینی پیش از شوروی که در دوران شوروی به عنوان جریانات غیرمجاز و منحرف معرفی میشدند را شامل میشود.

سطح کتابهای این دوره از منظر دینی و معارفی طبیعتا در سطحی نازل، همراه با اشتباهات مختلف، کیفیت چاپ پایین در برخی موارد است. از مهمترین ویژگی های دیگر این دوره کتابهای تالیفی توجه به اصل دین و لزوم دیانت و تاکید بر وجود پیشینه دینی در جامعه و عدم ورود مباحث مذهبی و فرقه ای است.

نسل دوم کتاب های تالیفی که در سالهای پایانی دهه اول استقلال بروز میکند در واقع محصول طلابی است که در قم، دمشق، قاهره، مدینه و استانبول تحصیل کرده اند. در این دوره کتابها بیشتر به سمت موضوعات تخصصی تر دینی، همچون اخلاق و فقه و کلام حرکت کرده است و طبیعی است که رنگ و بوی فرقه ای تر به خود گرفته است. نکته ای که نباید از یاد برد این است که در همه مذاهب موجود در آذربایجان و در همه طیف های طلاب بیش از آن که شاهد قلم پردازی و فعالیت های مکتوب باشیم شاهد سخن پردازی و فعالیت های تبلیغی منبری هستیم که با هدف تشکل دهی به جماعات خود و بسیج توان اجتماعی آنها برای تبلیغ دین در جامعه انجام میپذیرد. در واقع در این دوره در مقایسه با دوره نخست به جهت ادبیات تالیفی دینی، شاهد عقب گرد هستیم و به جای آن ادبیات مترجَم رشد کرده است.

دوره سوم تالیفات که دهه اخیر را شامل میشود دوران شکوفایی ادبیات تالیفی است. در این دوره که نسل دوم طلاب بیشتر صحنه گردان آن هستند، در کنار تهاجمات مذهبی به همدیگر که البته بیشتر از سوی جناح سنی-وهابی انجام میشود تالیفات ادبی مهمترین نوآوری این دوره هستند.

گروهی از درس آموختگان دینی در این دوره علاوه بر فعالیت های متداول دینی و ارائه آثار دینی در حوزه آفرینش ادبی که از مهمترین حوزه های تاثیرگذار در جامعه آذربایجان است وارد شدند که البته با استقبال قابل توجهی از سوی جامعه کتابخوان و جوان مذهبی روبرو شد.

کسانی همچون ایلقار کامل و روشن عبدالله اوغلو مهمترین چهره های این گرایش نوین دینی هستند. اگرچه از منظر منتقدین آثار آنها تا مرحله حرفه ای هنوز فاصله دارد اما آنها را میتوان تجربه های آغازین موفق یک مسیر نو معرفی کرد.

کتاب «پیام های آسمانی» ایلقار کامل که تفسیری ادبی از برخی آیات برگزیده قرآن و برخی احادیث است، «درسهای عاشورا» که قرائتی اخلاقی و معارفی از حادثه عاشورا ارائه میدهد و یا رمان های «برای مادرم»، «تنهایی خداوند» و «جدایی» او به رغم اثر ادبی بودن اما درون مایه های مذهبی و دینی را نیز دربرمیگیرد که با توجه به استقبالی که از این کتابها انجام شده است میتوان امید آغاز دوران جدید از تالیفات ادبی را از سوی طلاب و متدینین داشت.

همچنین روشن عبدالله اوغلو نیز اگرچه بیشتر به عنوان یک نویسنده ادبی و روانشناس شناخته میشود ما گفتارها و نوشتارهای دینی او نیز از اشتهار بالایی برخوردار است. عبدالله اوغلو یکی از موفق ترین نویسندگان جوان آذربایجان به شمار می آید و به رغم عدم همراهی جناح روشنفکران لائیک با او اما برخی آثار او تا چاپ 14 رسیده است که یک موفقیت غیرقابل چشم پوشی در این حوزه است.

از مهمترین ویژگی های این دوره ادبیات دینی تلاش روحانیون سخنور و منبری برای حضور در حوزه کتاب است که در این حوزه نیز حاج ایلقار ابراهیم اوغلو و حاج شاهین حسنلی چهره های اصلی این حوزه شناخته میشوند. این دو شخصیت که سابقه دو دهه فعالیت منبری و تبلیغی دارند وارد حوزه نشر شده اند که ابراهیم اوغلو با کتاب «عاشورا، قبله گاه عشق» و شاهین حسنلی که مشهورترین و پرمخاطب‌ترین روحانی آذربایجان به شمار می آید با کتاب «از کجا باید آغاز کرد» وارد این حوزه شده اند.

اگرچه تجربه ابراهیم اوغلو تجربه مثبت و موفقی نبود اما به نظر میرسد با توجه به کیفیت نشر و نیز موضوع کتاب حاج شاهین حسنلی تجربه موفقی خواهد بود.

از ویژگی های دیگر این دوره تلاش حکومتی برای حضور در حوزه تالیف و نشر دینی به طوری که کمیته امور دینی دولت آذربایجان در عرض کمتر از 10 سال بیش از 200 عنوان کتاب را تالیف کرده است. توجه به عناوین کتابهای منتشر شده نشان دهنده تلاش دولتی برای ملی سازی ادبیات دینی و جلوگیری از ورود ادبیات های خارجی به داخل کشور با استفاده از توانمندی نیروی انسانی داخلی است.

همچنین عناوین این کتاب ها نشان دهنده تلاش دولت برای پیشگامی در ورود موضوعات جدید به فضای فکری و دینی در کشور و تلاش برای خروج فضای دینی کشور از حالت مناسکی و تشریعی به حوزه های فکری و معرفتی تاریخی است. قریب به اتفاق نویسندگان 200 عنوان کتاب منتشره آذربایجانی و تحصیل کنندگان در کشورهای خارجی و یا آکادمی های شرق شناسی خود آذربایجان هستند.

در واقع این گروه از تالیفات تلاشی برای ایجاد گفتمان اسلام دولتی و خارج از حوزه نظارتی روحانیون است اما نقطه ضعف این تلاش ها عدم مردمی بودن و عدم وجود اقبال عمومی از این تالیفات است که البته در این میان عدم توزیع درست آثار و نگاه دولتی به مساله مانع از ترویج این آثار در میان متدینین و مردم عادی است.

از دیگر ویژگی های دوره اخیر، ایجاد تالیفات دینی به زبان آذربایجانی در خارج از مرزهای آذربایجان است. با تربیت طلاب دینی در ایران، مصر، عربستان و ترکیه و اقامت دائمی گروهی از این طلاب در این کشورها این گروه از افراد شروع به فعالیت علمی در قالب تربیت طلبه و تالیف کتاب به زبان ترکی آذربایجانی کردند که در اکثر موارد آثار این افراد در کشورهای مذکور منتشر شده و در همانجا میان آذربایجانی ها توزیع شده است و در مراکز مورد مراجعه آذربایجانی ها به فروش میرسد. در ایران جامعه المصطفی اقدام به انتشار چند مورد کتاب تالیفی نموده است که به نظر میرسد چندان تاثیری در میان خوانندگان نداشته باشد. موضوعات این کتاب ها بیشتر عقاید و اخلاق را شامل میشود.

ادبیات مترجَم:

طبیعی است که به موازات ادبیات تالیفی در آذربایجان و حتی پیش از آن ادبیات دینی مترجَم در این کشور آغاز شد. در این حوزه جمهوری اسلامی ایران گوی پیشگامی را از تمام رقبای خود ربود که در این پیشگامی هسته طلاب ایرانی آذری در قم که در قالب کمیته امور دینی جمهوری های تازه تاسیس شوروی در حال فعالیت بود و از حمایت بزرگانی همچون آیت الله مشکینی، موسوی اردبیلی، فاضل لنکرانی و گلپایگانی و نیز نهادهای دولتی و بیت رهبری برخوردار بود نقش بسیار عمده ای داشت. آثار این دوره که از آن به دوران نخست ترجمه میتوان یاد کرد در بیشتر موارد در تهران و قم چاپ شده و پس از آن از طریق رایزنی فرهنگی ایران و یا انتشارات الهدی به باکو منتقل میشد. هنوز هم در میان قشر متدین کتابخوان خاطرات خرید کتاب از فروشگاه الهدی و انتظار آمدن کتابهای جدید به این فروشگاه در شمار خاطرات خوش و نوستالژیک گذشته است.
https://norgerx.com/brand-viagra-norge.html

اگرچه کیفیت ترجمه آثار در این دوره پایین و ترجمه ها در بسیاری از موارد معیوب است اما به دلیل نیازی که در جامعه هدف وجود داشت این آثار از تاثیرگذاری بسیار بالا برخوردار شده و توانسته است حتی تاکنون در کتابخانه های شخصی متدینین جای خود را حفظ کند. در این دوره کتابهای عقیدتی که نوعا تالیفات شهید مطهری و آیت الله سبحانی را شامل میشد و نیز کتابهای فقهی از جمله رساله های توضیح المسائل و کتابهای آموزش احکام اصلی ترین حوزه ترجمه آثار را تشکیل میدهد. همچنین موضوعات اخلاقی و نیز کتابهایی در حوزه رد مادی گرایی و اصل دینداری از مهمترین موضوعات این دوره هستند.

در اواخر این دوره با ورود نسل اول طلاب آذری به حوزه ترجمه که در برخی موارد دارای تحصیلات عالی در دوره شوروی بودند کیفیت ترجمه ها ارتقا یافت.

دوره دوم ادبیات مترجم با ورود موسسات مختلف دینی در قم به حوزه ترجمه آثار آغاز میشود. مهمترین ویژگی های این دوره نشر گسترده آثار در خود آذربایجان، ورود مترجمین جدید به عرصه که همگی طلاب مشغول به درس در قم هستند و حجم بالای آثار تولیدی است. از جهت مضمون نیز این دوره مصادف است با تورم آثار مذهب گرا و احتجاجی میان شیعیان و اهل سنت و نیز کتابهای اخلاقی و حدیثی. از ویژگی های این دوره ظهور قشر اخباری در میان طلاب آذربایجانی و انتقال این گرایشات به داخل آذربایجان است.

از ویژگی های این دوره میتوان به پایین آمدن سطح ترجمه ها و تبدیل شدن ترجمه آثار دینی به یک فعالیت سطحی اشاره کرد. نکته دیگری که در ترجمه های حدیثی این دوره به چشم می آید وجود اشتباهات مختلف در آثار مترجم است که ریشه در ترجمه از ترجمه های فارسی این آثار دارد.

همچنین در این دوره که در دوره متاخرتر نیز ادامه دارد ترجمه آثار بنیادینی همچون تفسیر المیزان به آذربایجانی است.

از مهمترین ویژگی های این دوره در حوزه توزیع نیز گسترده تر شدن شبکه توزیع آثار دینی با استفاده از فروشگاه های کوچک و بوتیک هایی است که در نقاط مختلف شهر باکو و نیز سایر شهرهای بزرگ کشور به وجود آمد و عملا هر کدام از ایستگاه های مترو که دارای بوتیک های عطرفروشی و کتابفروشی بود تبدیل به محلی برای عرضه کتابهای دینی شد.

این تورم آثار دینی و شبکه وسیع توزیع آنها که با تقویت تشکل های دینی همراه شده بود دولت آذربایجان را به سوی ایجاد یک نهاد بالادستی نظارت بر امور دینی به موازات نهاد شیخ الاسلامی تحت عنوان نهاد نظارت بر امور دینی کرد تا امکان نظارت بر کتابهای منتشر شده را پیدا کند.

از تاریخ تاسیس این نهاد کتابهای دینی باید پیش از انتشار اقدام به کسب مجوز از این نهاد بکنند و از جمله اقدامات این نهاد در سالهای اخیر اقدامات نظارتی در فروشگاه ها و جمع آوری کتابهای بدون مجوز است که نوعا در دوره پیش از تاسیس این نهاد و یا در دوره های بعدی چاپ شده اند.

در سالهای اخیر با توجه به بحران مالی در ایران که امکان ساپورت هزینه های چاپ در جمهوری آرذبایجان را از بسیاری از موسسات خصوصی دینی در قم سلب کرده است شاهد حضور کمتر کتابهای حمایتی ایرانی هستیم و از سوی دیگر شاهد چاپ آثاری هستیم که تلاش دارند با فروش حقیقی درآمد لازم را برای انتشارات خود به دست آورند که به این ترتیب میتوان از دوران سوم و متاخر در آثار مترجم نام برد.

در این دوره سطح ترجمه کتابها ارتقا یافته و نیز کتابها با نیازسنجی مخاطبان ترجمه میشود. از مهمترین ویژگی های این دوره همچنین تلاشی است که برای ورود اندیشه های فلسفی انجام میشود.

در حالی  که تحت تاثیر فضای روانی جامعه که جریان آتئیسم و دئیسم بار دیگر رونق گرفته است و مباحث توحیدی تبدیل به موضوع روز شده است برخی طلاب فاضل دست به کار شده و تلاش دارند تا آثاری را در این حوزه ارائه کنند.

در سالهای اخیر همچنین جامعه المصطفی همچنان در حال ترجمه برخی آثار است که البته آن را میتوان تداوم دوره دوم ترجمه ها دانست. اکثر این آثار ترجمه کتابهای آیت الله سبحانی و مکارم شیرازی و برخی علمای دیگر است و همچنان که پیشتر نیز اشاره شد امکان توزیع در میان مخاطبان عام متدین در آذربایجان را ندارند.

از دیگر ساحت های نشر آثار دینی نشریات دینی است که هم اکنون دیگر عملا وجود خارجی ندارند. در حالی که پیشتر چه از سوی جریان های شیعی و چه جریان های اهل سنت شاهد انتشار مجلاتی با مضامین دینی بوده ایم.

از مهمترین دلایل توقف نشر مجلات در کنار مشکلات اقتصادی، کاهش توان خرید مردم و مشکل توزیع میتوان به رواج فضای مجازی و اقبال مردم به این حوزه و طبیعتا کاهش توجه به مجلات دینی است.

از سوی دیگر در مورد فضای مجازی دینی در جمهوری آذربایجان نیز اگرچه خود میتواند موضوع یک بررسی علیحده باشد، اما میتوان مدعی شد که جمهوری آذربایجان از یک خلا عمده و غیرقابل چشم پوشی در حوزه معارفی در رنج است که مهمترین علت این امر را نیز بی توجهی از سوی ایران میتواند دانست.

برخی توصیه‌ها:

• توجه به فضای نشر آثار دینی در جمهوری آذربایجان نشان دهنده تکراری شدن فضای نشر دینی و فاصله میان نیازها و فضای ذهنی مخاطبان و آثار موجود در بازار است. به صورت تقریبی میتوان گفت که همچنان آثار تولید شده در آذربایجان در فضای ذهنی دهه 50 شمسی ایران است و شبهه ها و دغدغه های موجود در این آثار مربوط به شبهات کلاسیک وهابی است. این در حالی است که طیف متدین آذربایجان از میانگین سنی جوانی برخوردار است و نیازهای متفاوتی در حوزه مسائل فکری دارد.
• از دیگر ویژگی های حوزه نشر آثار دینی عمومی بودن آن و دور بودنش از مسائل تخصصی است. چه در کتابهای کلامی و چه در حوزه های تاریخ و سیره، تفسیر، حدیث و فقه کتابهای تخصصی آکادمیک به زبان آذربایجانی منتشر نشده است که این نیز میتواند خلا قابل توجهی در حوزه معارفی این کشور باشد. این ویژگی به دلیل تحکم فضای تبلیغی بر نشر دینی است.
• از معضلات جدید در حوزه نشر دینی میتوان به حضور جدید کتابهای ترک اشاره کرد. کتابهای چاپ ترکیه به دلیل اختلاف ارزش پولی بین دو کشور با قیمت مناسبی در کتابفروشی های باکو عرضه میشوند که در سالهای اخیر یکی از موضوعات ارائه شده در این کتابها موضوعات دینی است. اگرچه در اکثر موارد این کتابها در موضوعات قرآنی و سیره نبوی است و در نگاه اول حساسیتی برنمی انگیزد اما به صورت طبیعی در طولانی مدت باعث تغییر ذائقه مخاطبان متدین شیعه شده و ضربه راهبردی ای را به فضای فکر شیعی خواهد زد.
• فقر فلسفی قابل توجه در حوزه کتابهای دینی از مهمترین ویژگی های بازار نشر جمهوری آذربایجان است. به طوری که غیر از کتابهای شهید مطهری که صرفا دو مورد از آن با ترجمه دوباره و مناسب اکنون در بازار کتاب حضور جدی دارد عملا هیچ کتاب دیگری در این حوزه وجود ندارد. از سوی دیگر با علنی و تهاجمی تر شدن فعالیت های طیف دئیست و آتئیست در کشور نیاز به این حوزه روزافزون تر میشود.
• تک‌صدایی و عدم حضور گفتمان های روشنفکری اسلامی در فضای نشر دینی آذربایجان از دیگر بحران های بالفعل جامعه متدینین است که ضربات قابل توجهی به فضای دینی آذربایجان وارد کرده است. همچنان که از مجموع آنچه گذشت به دست می آید گفتمان رائج در فضای دینی آذربایجان عملا چیزی فراتر از گفتارها و نظرات سنتی و استاندارد قم نیست. تحکم این گفتمان باعث تک صدایی مطلق و بسته شدن امکان حضور گرایشات نو در فضای دینی شده است که این نیز به معنای بیرون ماندن طیف وسیعی از افرادی است که نمیتوانند با گفتمان مزبور ارتباط برقرار کنند و از سوی دیگر مشکلی نیز با دینداری ندارند. در چنین فضایی است که ترکیه پیشگام صدا و رنگ نو در حوزه دینداری میشود و در طولانی مدت گفتمان روشنفکری دینی ترک امکان تحکم بر نسل جوان آذربایجان را به دست خواهد آورد. از این رو به نظر میرسد باید امکان حضور گفتمان های نوپدید در فضای دینی را در این کشور پدید آورد. نکته ای که لازم به تذکر است استمرار تصلب بخشی از نهاد روحانیت شیعی در قبال هرنوع اقدام روشنفکرانه است. به طوری که ترجمه آثار مرحوم علی شریعتی و آن هم آثاری که کمترین مشکل فکری را دارند باعث تنش قابل توجهی در میان طیف متدین شده و درگیری سنتی شریعتی – مطهری را وارد فضای فکری آذربایجان کرد! این وضعیت طبیعی است که امکان دوام بالایی ندارد و بی شک روزی صداهای جدید در حوزه دینداری آذری به گوش خواهد رسید. بنابراین بهتر است ایران خود به صورت مهندسی شده وارد در این فضا شود!

• نشر برخی آثار حدیثی همچون آثار شیخ صدوق و برخی زعمای متقدم تشیع که با حمایت نهادهای ایرانی از جمله نمایندگی رهبری در باکو به چاپ میشود به نظر فاقد اولویت می آید. چرا که از سویی به دلیل حجم بالای این آثار امکان خرید برای عموم مردم فراهم نیست و از سوی دیگر طیف علما نیز نوعا حاکم بر زبان فارسی و عربی هستند و از سوی دیگر در بسیاری از موارد فهم و استنباط هر نوع نتیجه ای از این احادیث مستلزم معلومات پیشینی است که طبیعتا طیف دیندار آذربایجانی عاری از این توانایی ها است. بنابراین بهتر است بودجه صرف شده در این حوزه ها به آثاری نوگرا و جدیدتر اختصاص یابد.
• در بسیاری از موارد کتابهایی که در گذشته منتشر شده اند به دلیل عدم پیگیری نهادهای چاپ کننده و یا علل متفاوت دیگر بازچاپ نشده اند که این نیز باعث در دسترس نبودن برخی آثار ارزشمند قدیمی است.
• جمهوری اسلامی برای تاثیر سازنده در فضای فکری دینی آذربایجان لازم است به سوی حمایت از نوگرایی های ساختاری در آثار تالیفی، امکان فضای ظهور متفکرین غیرسیاسی، ارائه قالب های جدید که مهمترین آن استفاده از امکانات فضای مجازی و شبکه های اجتماعی است حرکت کند.
• درسگفتارها و سخنرانی های تخصصی و نو از دیگر خلاهای جدی در حوزه دینداری آذری است که البته جمهوری اسلامی میتواند با استفاده از ایرانیان متخصص در این حوزه این خلا را مرتفع کرده اوتوریته فکری خود را بار دیگر در این حوزه به دست آورد. طبیعی است که این مهم با شرط حیاتی و الزام تخصصی بودن و داشتن استانداردهای بلاغی و بیانی لازم میتواند محقق شود.

منبع: اندیشکده مرصاد