دیپلماسی مساجد؛ رقابت ترکیه و عربستان/ بخش دوم

دو کشور عربستان و ترکیه با بهره‌گیری از نقش دین در تحقق اهداف سیاسی خود در قالب «دیپلماسی مساجد»، وارد یک رقابت گفتمانی گسترده شده‌اند که این نوشتار به بررسی ابعاد آن خواهد پرداخت.

۱۲ آبان ۱۳۹۸

۰ خواندن این مطلب ۷ دقیقه زمان میبرد

بهمن شمسی

بخش نخست مقاله منتشر و جهت مطالعه میتوانید اینجا کلیک نمایید.

اندیشکده راهبردی تبیین – بسیاری از کشورهای اسلامی در راستای تقویت نفوذ و افزایش قدرت نرم خود، سرمایه‌ هنگفتی را به ساخت مساجد در کشورهای مختلف دنیا اختصاص می‌دهند. این رویکرد منجر به شکل‌گیری دیپلماسی جدید موسوم به «دیپلماسی مساجد» شده است. در این میان دو کشور ترکیه و عربستان وارد یک رقابت ملموس و جدی‌تری شده‌اند تا از طریق آن به توسعه و تقویت گفتمان مورد نظر خود بپردازند. عربستان که بخش عمده‌ای از نفوذ خود در جوامع اسلامی را مرهون حمایت از آموزه‌های «گفتمان وهابیت» است، سالانه بین دو تا سه میلیارد دلار را برای ساخت مساجد در آسیا، اروپا و آفریقا هزینه می‌کند. از «کوزوو» تا «اندونزی» و از «انگلیس» تا «ایالات متحده آمریکا» و دیگر کشورهای اروپایی و آفریقایی، مدارس و مساجد سعودی به اشاعه «آموزه‌‌های وهابیت» و انتشار کتاب‌های چاپِ عربستان مشغول هستند. ترکیه نیز با روی کارآمدن حزب «عدالت و توسعه» گام بلندی برای رقابت در عرصه «دیپلماسی مساجد» برداشت و با اصلاح ساز و کارهای موسسه «دیانت»، فعالیت‌های آن در مناطق مختلفِ اروپا، آفریقا، آمریکای لاتین و آسیا را تقویت و پشتیبانی کرد. ترجمه قرآن کریم به زبان بومی هر منطقه، سازماندهی کاروان‌های حج، آموزش واعظان، مبلغان و سخنوران، انتشار کتاب‌های دینی بر اساس گفتمان اسلام معتدل و ارائه بورس‌های تحصیلی به مسلمانان آفریقا، بالکان، آسیای میانه و آمریکای لاتین برای تحصیل در رشته‌های اسلامی در ترکیه از جمله کارکردهای مؤسسه «دیانت» محسوب می‌شود. آژانس «همکاری و هماهنگی ترکیه» نیز مؤسسه دیگری است که در دوره حکومت حزب عدالت و توسعه حضور بین‌المللی آن افزایش چشمگیری پیدا کرده و با ترمیم آثار تاریخی دوره عثمانی در کشورهای مختلف دنیا در راستای تقویت قدرت نرم دینی ترکیه فعالیت می‌کند. ترکیه با حمایت از گفتمان اخوانی و با ترویج «سکولاریسم اسلامی» به عرصه رقابت گفتمانی با وهابیت مورد حمایت عربستان برخاست و احداث مساجد مدرن برای مسلمانان جهان را به عنوان برگه‌ای مؤثر بر افکار عمومی ملت‌های اسلامی و تقویت قدرت نرم خود مدنظر قرار داد و حتی برای تعیین ائمه جماعات و پرداخت حقوق آن‌ها ردیف بودجه مشخص تصویب کرد.

مشکلات و موانع پیگیری و تداوم دیپلماسی مساجد از سوی ترکیه

بی اعتمادی موجود میان برخی کشورهای غرب آسیا و ترکیه، جنبه تاریخی دارد و به دوران عثمانی بر می‌گردد. برخی از اعراب همچنان ترکیه را میراث‌دار امپراتوری عثمانی می‌دانند که سرزمین آن‌ها را برای مدت زمانی طولانی اشغال کرده بود و در مقابل، ترک‌ها به دلیل هم پیمانی و ائتلاف اعراب با بریتانیا بر علیه عثمانی در جنگ جهانی اول، آن‌ها را خائن می‌نامند که این رویارویی از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه و اقدامات وی برای افزایش قدرت نرم خود با تکیه بر دین و نمادهای اسلامی افزایش بیشتری یافته است و تلاش‌های دولت ترکیه برای تبدیل این خصومت به تقریب فرهنگی نیز هر چند در سطح ملت‌ها تا حدودی مؤثر واقع شده، اما در میان حکام عربی که مخالف گفتمان اخوانی بوده و آن را جریانی تروریستی معرفی کرده‌اند، همچنان بحران‌زا و تنش آفرین است. در اروپا نیز فعالیت‌های فرهنگی، گفتمانی و اسلام سیاسی ترکیه در قالب ساخت مساجد باعث بروز حساسیت‌ها واکنش‌هایی شده است. اخراج حدود ۶۰ مبلغ دینی و امام جماعت وابسته به ترکیه و تعطیلی ۷ مسجد در وین پایتخت اتریش و واکنش منفی اروپایی‌های نسبت به دیدارهای عمومی مقامات ترکیه‌ای از این جمله است. بنا به ادعای مؤسسه «برلین» که در زمینه جمعیت و توسعه فعال است، مهاجران ترک تبار، کمترین میزانِ ادغام یافتگی با جامعه آلمان را از خود نشان می‌دهند که برخی مقامات سیاسی آلمان دلیل آن را عدم خواست و تمایل دولت ترکیه برای ادغام کامل شهروندانش در سرزمین جدیدشان می‌دانند تا مبادا از منافع ناشی از فعالیت‌های اقتصادی و رفت و آمدهای آن‌ها محروم شود، زیرا فعالیت‌های دولت ترکیه صرفا به ساخت مساجد و اعزام مبلغ به اروپا محدود نشده و نقش اصلی در نمایندگی تفکر اسلام سیاسی سنی را در جریان روابط، همکاری و هماهنگی با احزاب و جریان‌های سیاسی اسلامی ایفا می‌کند[۱]. نهادهای اطلاعاتی «آلمان» به ویژه پس از تند شدن لحن مبلغان ترک تبار در مساجد منتسب به ترکیه و حمایت آن‌ها از عملیات‌های ارتش ترکیه بر علیه گروه‌های کردی، نظارت بر فعالیت‌های مؤسسه «دیانت» را تشدید کرده‌اند که دلیل اصلی این امر به حضور گسترده شهروندان ترک تبارها در آلمان مربوط می‌شود. طبق آمار ارائه شده در سال ۲۰۱۵ در حدود ۳میلیون شهروند ترکیه‌ای در اروپا حضور دارند که تقریبا نیمی از آن‌ها در آلمان ساکن هستند[۲].

مشکلات و موانع پیگیری و تداوم دیپلماسی مساجد از سوی عربستان

در حال حاضر عربستان سعودی با سه مشکل عمده در بحث دیپلماسی مساجد مواجه است:

ورود قطر به عرصه ساخت مساجد در اروپا: به دنبال شروع بحران خلیج فارس و افزایش تنش در روابط دوحه-ریاض، دولت قطر برای کاهش فشارها و افزایش نفوذ سیاسی خود از طریق دین، ساخت مساجد بزرگ را در دستور کار خود قرار داد و به نوعی در کنار ترکیه رقابتی نرم را با عربستان آغاز کرد. هر چند برخی کشورهای اروپایی نظیر اسپانیا، فرانسه، ایتالیا و آلمان به دلیل نگرانی از احتمال تکرار تجربه عربستان در مسجدسازی و تبلیغ و انتشار تفکر افراطی وهابی در اروپا، چندان نگاه خوش‌بینانه‌ای به برنامه‌های قطر برای ساخت مساجد ندارند، اما آمارها نشان می‌دهد که قطر در ایتالیا و اسپانیا به طور جدی پروژه‌های مسجدسازی را پیگیری می‌کند. قطری‌ها در سال ۲۰۱۶ مبلغ ۲۵ میلیون یورو برای ساخت ۴۳ مسجد در ایتالیا اختصاص دادند و دولت اسپانیا نیز در قبال تأمین هزینه نوسازی و نگهداری از مسجد تاریخی قرطبه توسط قطر، مجوز ساخت ۱۵۰ مسجد را به دوحه واگذار کرده است که تا سال ۲۰۲۰ ساخته خواهند شد. رقابت در ساخت مساجد باعث شده است تا تعداد این مساجد در اسپانیا به ۱۴۰۰، در فرانسه به ۲۴۵۰ و در انگلیس به ۱۷۰۰ مسجد برسد[۳].

رقابت شدید ترکیه با عربستان در ساخت مساجد: نفوذ نرم ترکیه در پوشش ساخت مساجد و مؤسسات خیریه و ترویج گفتمان اخوانی از سوی آنکارا باعث شده است تا عربستان سعودی یک رقیب جدی در غرب آسیا، شمال و شاخ آفریقا و حتی اروپا را در برابر خود مشاهده کند که پایگاه قدرت نرم ریاض را به چالش کشیده است. ترکیه با رفع مشکلات بروکراتیک، دست مؤسسات و نهادهای خیریه و دینی شامل «دیانت»، «تیکا» و «دیتیب» را در فراسوی مرزهای این کشور باز گذاشته است و این مؤسسات نقش برجسته‌ای را در پیاده‌سازی اهداف و برنامه‌های آنکارا از طریق تبیین و تحکیم پیوند میان نسخه ترکیه‌ای دین و سیاست خارجی این کشور ایفا می‌کنند[۴].

نگرانی روزافزون کشورهای غربی از سیاست مسجدسازی عربستان: پروژه نشر سلفیت و وهابیت، فلسفه‌ای است که عربستان به صورت علنی آن را آن اعلام و حمایت‌های بی‌پرده و سخاوتمندانه‌ای از نهادهای تبلیغی، ساخت مدارس و نهادهای علمی-مذهبی برای ترویج تفکر سلفی-وهابی به عمل می‌آورد. پس از حادثه یازده سپتامبر و اقدامات تروریستی سال‌های اخیر در برخی از کشورهای اروپایی، نگرانی‌ها نسبت به خطرات تفکر افراطی «وهابیت» در اروپا افزایش یافت و به دنبال آن فشارها بر مقامات سعودی به منظور عقب نشینی از ترویج وهابیت و ساخت مساجد متعدد در اروپا افزایش یافت. بر اساس تحقیقات صورت گرفته توسط مجلس سنای آمریکا که وب سایت «أوراسیا ریویو» آن را منتشر کرد، عربستان بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰ بالغ بر ۸۷ میلیارد دلار برای تقویت تفکر وهابی در سراسر دنیا و تأمین مالی لازم برای ساخت و مدیریت ۲۱۰ مرکز اسلامی، ۱۵۰۰ مسجد و ۲۰۲ مؤسسه دینی هزینه کرده است. بسیاری از کشورهای غربی در ابتدا با هدف دسترسی به نفت ارزان قیمت عربستان، تسهیلات لازم برای ترویج وهابیت و فعالیت مبلغان وهابی را فراهم می‌آوردند، اما در سال‌های اخیر قوانین سخت‌گیرانه‌ای را در این زمینه وضع و اجرا کرده‌اند. «فرانسه» و «بلژیک» به دلیل آسیب‌هایی که از ناحیه افراط‌گرایی متوجه آن‌ها بوده است، واکنش‌های جدی‌تری داشته‌اند و پرونده تأمین منابع مالی ساخت مساجد توسط کشورهای حوزه خلیج فارس را گشوده و با آن به مقابله برخاسته‌اند[۵].

دولت بلژیک به دلیل ترس از ترویج افراط‌گرایی و پس از عملیات‌های تروریستی که به کشته شدن ۱۳۰ نفر در پاریس و ۳۲ نفر در بروکسل انجامید، تلاش زیادی را برای کاهش ارتباط ریاض با بزرگ‌ترین مسجد این کشور واقع در بروکسل و در نزدیکی مقر اتحادیه اروپا آغاز کرده است. بر همین اساس، مقامات سعودی نیز آمادگی خود را برای تأکید بر اعتدال دینی و دست کشیدن از مدیریت برخی مساجد در غرب اعلام کرده و در راستای بازیابی وجهه از دست رفته خود، برخی اصلاحات را در دستور کار قرار داده‌اند[۶].

آینده رقابت گفتمانی اخوانی-وهابی در پرتو دیپلماسی مساجد

فعالیت‌های سیاسی ترکیه و عربستان با تکیه بر مؤلفه‌های دینی و در راستای ترویج گفتمان مورد حمایت آن‌ها به یک رقابت فراگیر و تمام عیار بدل شده است که نمود عینی آن را می‌توان در آسیا، آفریقا، اروپا و حتی آمریکای لاتین مشاهده کرد. تقابل گفتمانی آنکارا-ریاض هر چند حساسیت‌هایی را در کشورهای غربی برانگیخته است اما در سایر نقاط دنیا همچنان پررنگ است. برخی کارشناسان معتقدند که با روی کار آمدن «ملک سلمان» و فرزندش در عربستان، اصلاحات تدریجی در راستای کاهش نفوذ وهابیت در داخل و خارج آغاز شده است و می‌رود تا با فشار کشورهای غربی شاهد افول تدریجی گفتمان وهابیت در غرب به عنوان بازوی دینی قدرت در عربستان و توجیه‌گر سیاست‌های خودسرانه و افراطی این کشور باشیم. هر چند مقامات سعودی نیز معتقدند که دستگاه‌های اطلاعاتی غربی نتوانسته‌اند میان «سلفیت جهادی» و «سلفیت تبلیغی» تفاوت قائل شوند و ریاض با تأکید بر ترویج «سلفیت تبلیغی»، اراده خود را برای مقابله با افراط‌گرایی نشان داده است[۷]. اما مقامات آنکارا همچنان در برابر محدودیت‌های اعمال شده از سوی دولت‌های اروپایی مقاومت کرده و اخراج مبلغان اخوانی و تعطیلی برخی مساجد ترکیه در اروپا را به نژادپرستی، احیای تقابل‌های صلیبی-اسلامی و نگاه تعصب آمیز اروپائیان نسبت می‌دهند. با توجه به جذابیت اسلام معتدل ترکیه‌ای برای شهروندان آفریقایی و عرب که آن‌را نسخه موفق تلفیق اسلام، دموکراسی و سکولاریسم می‌دانند، به نظر می‌رسد که ترکیه با همکاری قطر بتواند گوی سبقت را در عرصه تقویت قدرت نرم و نفوذ خود در آسیا و آفریقا از عربستان برباید و در اروپا نیز با تکیه بر تاکتیک‌های تهاجمی حزب عدالت و توسعه در برابر فشارها و تحرکات مداوم و ملموس مقامات ترک در ارتباط‌گیری با بدنه اجتماعی غرب، به ویژه مهاجران مسلمان، قادر به پایداری بیشتری نسبت به عربستان باشد[۸].

منابع

[۱] -استغلال بناء المساجد فی الغرب لأهداف سیاسیه، الحره، ۲۵ ژوئن ۲۰۱۸، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://www.alhurra.com/a/استغلال-بناء-المساجد-فی-الغرب-لأهداف-سیاسیه/۴۴۳۵۷۷

[۲] – محاوله ترکیا للقیاده الدینیه.. کیف تشتخدم حزب العداله و التنمیه القوه الناعمه للأسلام؟، المرکز العربی للبحوث و الدراسات، ۲۷ مارس ۲۰۱۹، قابل بررسی در پیوند زیر:

http://www.acrseg.org/41154

[۳] – علی حساب من تقام المساجد فی أروبا؟ عربیک آرتی، ۱۴/۰۹/۲۰۱۷، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://arabic.rt.com/press/898817

[۴] – کیف استغلت قطر و ترکیا بناء المساجد فی اوروبا لدعم المتطرفین؟، جاسم محمد بون، العین الأخباریه، ۲۶/۰۵/۲۰۱۹، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://al-ain.com/article/qatarturkeyterrorism55

[۵] – هل یوقف ابن سلمان برنامج السعودیه لنشر الوهابیه فی العالم؟ أحمد فوزی سالم، نون بوست، ۹ سپتامبر ۲۰۱۷، قابل بررسی در پیوند زیر:

http://www.noonpost.com/content/19743

[۶] – التخلی عن إداره مسجد فی بروکسل رساله مقصوده من السعودیه، رویترز، ۱۲ فوریه ۲۰۱۸، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://ara.reuters.com/article/topNews/idARAKBN1FW1GO

[۷] – القوه الناعمه لال سعود: الوهابیه حول العالم، نون بوست، ۱۳ می ۲۰۱۷، قابل بررسی در پیوند زیر:

https://www.noonpost.com/content/17956

[۸] – دبلوماسیه المساجد..هکذا انتصرت ترکیا فی معرکه الزعامه الأسلامیه، الجزیره(میدان)، ۲۴/۱/۲۰۱۹، قابل بررسی در پیوند زیر: