درباره فیلم «پرونده شماره ۲۳» اثر زیاد الدویری؛ بازنمایی زخمهای کهنه جامعه لبنان
آزاده گریوانی
لوسین گلدمن نظریه پرداز ساختار گرای تکوینی معتقد است در جامعه گروهها [گفتمان] اجتماعی متکثری وجود دارد که این گروههای اجتماعی دارای ایده ها و اهداف مختلفی هستند. حال هنرمند به لحاظ ایده، نظرگاه و عقیده به یکی از این گروههای اجتماعی وابستگی دارد. هنرمند از نظر او انسان منفردی نیست؛ او نخبه گروه است و منظور از نخبگی آن است که به شیوه ای خوب و موثر با خلق یک اثر می تواند ایده و نظر آن گروه اجتماعی را بیان کند. لذا گروههای اجتماعی به تدریج ساختار خود را در یک شرایط تاریخی و اجتماعی به دست می آورند.
از این رو «زیاد الدویری» کارگردان لبنانی طبق تعریف «لوسین گلدمن» حاصل طیف خاصی از هنرمندان و یک گروه اجتماعی است که در آثار خود نگاهی دیگرگونه به جنگ داخلی لبنان داشته است. چرا که سینما هم مثل هر اثر هنری دیگری الزاما دارای یک جریان واحد نیست و در این میان لبنان نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد. اما در یک جامعه متکثر همچون لبنان تا چه حد آدمی قادر است گذشته تاریخی خود را فراموش کند؟ قسمتهایی از حافظه جمعی را نگه دارد و یا دست به تشویه آن بزند؟ و آیا اساسا زخمها را التیامی هست؟
زیاد الدویری در فیلم «پرونده شماره ۲۳» روی همین نقطه دست گذاشته است؟ توهین، دشوارى عذرخواهی، بخشش، اهانت به یک ملت و بغض های فروخفته.
فیلم با یک درگیری شخصی بین تعمیرکار مسیحی لبنانی «تونی» و یک مهندس پناهجوی فلسطینی «یاسر» آغاز می شود؛ اما یک نزاع لفظی به مواجهه اى بزرگ در سطح ملی تبدیل می شود. این برای اولین بار است که در فیلمی عربی یک فلسطینی باید پاسخگو باشد آن هم نه در قالب مظلوم بل ظالم.
اگرچه که داستان در دنیای امروز اتفاق افتاده اما فلش بک هاى آن به قتل عام منطقه مسیحی نشین «دامور» توسط گروههای فلسطینی در 20 ژانویه 1976 در سالهاى جنگ داخلی لبنان اشاره دارد که ۵۰۰ کشته و ۲۰ هزار آواره برجای گذاشت.
زیاد الدویری که پیشتر با ساخت فیلم «attack» در تلآویو به عادی سازی روابط با اسراییل متهم شده بود این بار به منطقه ممنوعه وارد شده، حضور فلسطینی ها را در لبنان زیر سوال می برد تا آنجایی که شهروند لبنانی تونی به یاسر میگوید : «ای کاش شارون شما رو از روی زمین محو می کرد.»
و یا در صحنه ای از دادگاه وکیل لبنانی می گوید: «وقتی یک یهودی عربی رو می کشه این جرمه اما وقتی عرب عرب رو می کشه اشکالی نداره… می گذره… تا زمانی که امور کثیفمان بین خودمون باشه اشکالی نداره…»
فیلم به طور مشخص به اختلاف جوهرى حزب مسیحی «الکتائب اللبنانیه» با گروههای فلسطینی اشاره دارد از این رو وجه تسمیه آن (پرونده شماره 23) به فاصله ی زمانی ۲۳ روزه ریاست جمهوری «بشیر جمیل» تا ترور او بی ارتباط نیست.
زیاد الدویری در پاسخ به اینکه چرا به قتل عام دامور پرداخته می گوید: «همیشه در مورد قتل عام فلسطینی ها در تل الزعتر، صبرا و شتیلا و… شنیده ایم و دیده ایم… اما «دامور» را کسی نمی شناسد.
اگرچه که به انتقاد بعضی این فیلم نگاهی گزینشی به مساله آوارگان فلسطینی در لبنان و مسببان جنگ داخلی در این کشور داشته و عامدانه خرده روایت ها را حذف کرده اما به وضوح حاکی از آن است که اعترافها، عذر خواهی ها، آشتی ها، ائتلاف های سیاسی همه صورى اند و زخم کهنه چیزی نیست جز بازتولید فرهنگ نفرت.
بدون شک یکی از کارکردهای مثبت فیلم آن است که ما را به بازاندیشی و تامل در خود و جامعه خویش فرا میخواند و حضور دو وکیل «پدر و دختر» که نماینده دو نسل از لبنان هستند حاکی از این نکته است اما کارکرد منفی آن است که به باور برخی او به نوعی اسراییل را غسل تعمید داده؛ در واقع شهروند مسیحی و فلسطینی هر دو قربانی اند و مسبب اصلی در این فیلم نادیده انگاشته شده است.
فیلم در نهایت با محکوم شدن شهروند لبنانی در دادگاه و تبرئه شدن یاسر و آشتى آن دو پایان می یابد اما آنچه در ذهن مخاطب باقی می ماند فلش بک های حقیقی و مستندی است از قتل عام دامور، واقعیت خود و دیگری و آتش خشمی که هر آن در انتظار شعله ور شدن در این کشور است.
پانوشت:
- این فیلم سال ۲۰۱۷ در نودمین دوره جوایز اوسکار نامزد دریافت جایزه بهترین فیلم خارجی زبان شد.
- «کامل پاشا« در نقش یاسر که دو سال در زندانهای اسراییل بوده اولین فلسطینی است که جایزه بهترین بازیگر را در جشنواره ونیز از آن خود کرده است.
- هجوم به دامور توسط الحرکه الوطنیه اللبنانیه و منظمه التحریر الفلسطینیه صورت گرفته است.
- قتل عام دامور در واکنش به قتل عام کرنتینا در ۱۸ ژانویه ۱۹۷۶ انجام شده است.
- از قربانیان دامور نامزد ایلی حبیقه از (حزب الکتائب اللبنانیه) و خانواده اش بوده که بعدها انتقام آن در قتل عام فلسطینیان در صبرا و شتیلا به رهبرى حبیقه گرفته شد.