جریان‌شناسی فقهی و عقیدتی شیعیان شرق عربستان
یاسر قزوینی حائری
مناطق احساء و قطیف به لحاظ فرهنگی همواره مدارس دینی پر رونقی داشته اند. در این بین مدارس منطقه احساء در طول تاریخ علمایی در اکثر مذاهب اسلامی و همچنین علمای برجسته اصولی و اخباری و حتی شیخی را تربیت کرده اند که بحث از آن به طول می‌انجامد.[۱] شیخ احمد بن زین الدین الأحسائی مؤسس شیخیه متولد سال ۱۱۶۶هـ قریه المطیرفی در احساء می‌باشد.[۲]
مذهب شیخیه تفسیری خاص از اثنی عشریه است که بازشناسی آن بحث مفصل خود را می‌طلبد. لازم به ذکر است که شهر قطیف پیش از تسلط آل سعود از حیث وفور مدارس علمیه شیعی به «النجف الصغری» معروف بود.[۳] همان‌گونه که گفته شد سه رویکرد فقهی اصولی، اخباری و شیخی هر سه در میان جامعه شیعیان شرق عربستان سعودی یافت می‌شود. شیخیان روزگاری، بسیاری از مردم احساء و قطیف را تشکیل می‌دادند، اما در حال حاضر اقلیتی در احساء به شمار می‌روند، و مرجعیت دینی ایشان میرزا عبدالله حائری احقاقی اسکوئی در کویت مقیم است. شیخیه احساء که بیشتر در هفوف و برخی دیگر از مناطق احساء زندگی می‌کنند پیرو مرجعیت خاندان احقاقی اسکوئی هستند[۴] که از زمان بروز ملا محمد سلیم اسکوئی در حوالی سال ۱۲۰۰ هجری قمری رهبری این شاخه از شیخیه را به دست گرفته‌اند.[۵] احقاقی‌ها اخیراً شبکه ماهواره‌ای الاوحد را به نام شیخ احمد احسائی تأسیس کرده‌اند.[۶]
پس از وفات میرزا حسن احقاقی و فرزندش میرزا عبدالرسول احقاقی برخی از منتسبان به ایشان در هفوف مانند شیخ محمد الهاجری، مقلدان احقاقی را به آیت‌الله سیستانی و آیت‌الله شیرازی ارجاع دادند،[۷] همچنین برخی منتسبان به خاندان علمایی بو خمسین در هفوف که بزرگ ایشان شیخ موسی بو خمسین از شاگردان مکتب شیخی احقاقی بودند،[۸] به مکاتب اصولی پیوستند، و حتی یکی از ایشان شیخ موسی بو خمسین از مقلدان و مروجان مرجعیت آیت‌الله شیرازی می‌باشد،[۹] همچنین خاندان علمائی سادات آل سلمان در المبرز احساء که جدشان سید هاشم و پدرشان سید ناصر از علما و مراجع نزدیک به جریان شیخی احقاقی اسکوئی بودند، در حال حاضر مرجعیت آیت الله سیستانی را پذیرفته‌اند.[۱۰] اما اخباریون که تعدادی کم دارند بیشتر در بحرین و تعداد کمی از ایشان در قطیف و همچنین در شهر هفوف زندگی می‌کنند و مرجعیت دینی ایشان شیخ محمد علی ابوالمکارم مرجعیتی محلی به شمار می‌رود.
در این بین شیعیان اصولی اکثریت شیعیان اثنی‌عشری را تشکیل می‌دهند. جریان سنتی، جریان غالب جامعه شیعی عربستان سعودی، اصولی است، و رویکردهای غیر سنتی و اصلاحی، امروزه توسط جوانان پیروی می‌شوند. در این بین توفیق السیف روشنفکر شیعه سعودی در مقاله‌ای در مجله فرانسوی Moyen-Orient حدود هفتاد درصد از شیعیان اثنی عشری عربستان سعودی را پیرو دو مرجع تقلید یعنی آیت‌الله سیستانی در نجف اشرف و آیت‌الله سید صادق شیرازی در قم مقدس و بقیه را پیرو هفت مرجع دیگر تلقی می‌کند.[۱۱] بی‌گمان این آمار همچون آمار کلی‌ای که ارائه می‌شوند حالتی تقریبی دارند و چه بسا منطبق با واقعیت نباشند. در این بین می‌توان به برخی منابع دیگر نیز نگاه کرد.
به عنوان نمونه یکی از کتاب‌های احکام پر کاربردی که معمولاً برای سفر حج تهیه و کتاب‌هایی کاربردی به شمار می‌روند و سعی می‌شود حالت تبلیغی نداشته باشند بلکه بیشتر نظر مخاطبان را به لحاظ کاربرد جلب کنند و بین آراء علمای مختلف جمع می‌کنند، مراجعی که بیشتر شیعیان خلیج فارس از ایشان تلقید می‌کنند به ترتیب الفبا بدین شرح آمده‌اند: الشیخ حسین الوحید الخراسانی، السید صادق الحسینی الشیرازی، السید علی الحسینی السیستانی، السید علی الحسینی الخامنئی، السید محمد تقی المدرسی، السید محمد سعید الحکیم. اما از مراجع وفات یافته نیز به چند تن اشاره می کند که عبارت اند از: السید ابوالقاسم الموسوی الخوئی، الشیخ المیرزا الحائری الاحقاقی، الشیخ حسین العصفور، السید روح الله الموسوی الخمینی، السید محمد الحسینی الشیرازی.[۱۲]
الشیخ أحمد بن زین الدین الأحسائی
البته می‌توان به این اسامی نام برخی مراجع وفات یافته مانند آیت‌الله تبریزی و آیت‌الله روحانی، و آیت الله محمد حسین فضل الله را نیز اضافه کرد. از طرفی اسامی بالا به همه منطقه خلیج فارس متعلقند و مثلاً به نظر می‌رسد شیخ حسین العصفور بیشتر در بحرین مطرح باشد، از سویی در این کتاب نسبت تقلید از این مراجع نیز مطرح نشده است. در این بین فواد ابراهیم نیز در جایی مراجع مطرح در قطیف را بدین شرح بر می‌شمرد: آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله روحانی، آیت‌الله شیرازی و آیت‌الله فضل الله.[۱۳]
پژوهشگر فرانسوی یان ریشار در مورد تنوع جریان‌های شیعی در عربستان این امر را به ریشه‌های مختلف شیعان ارجاع می‌دهد، امری که موجبات تضعیف ایشان را فراهم آورده است. یان ریشار می‌نویسد: « تفاوت ریشه این شیعیان یکی از عوامل ضعف ایشان می‌باشد. برخی از این شیعیان ریشه‌هایی محلی دارند و از دیرباز در این مناطق زندگی می‌کردند. برخی دیگر مهاجران ایرانی می‌باشند (مانند بحارنه در بحرین)[۱۴] که در گذشته‌های دور به منطقه آمده‌اند. گروه سوم نیز به تازگی و از قبایل فقیر عراق به این مناطق آمده اند».[۱۵] البته در اینجا باید گفت که ایرانی بسیار کمی می توان در مقایسه با بحرین و حتی کویت در شرق عربستان یافت از سویی مهاجرت بین عراق و شرق عربستان و بحرین و دیگر مناطق در گذشته بسیار زیاد بوده و بسنده کردن به یک مهاجرت از عراق به شرق عربستان نگاهی ساده است.
آنچه باعث شده و می‌شود که شیعیان عربستان نسبت به حاکمیت نارضایتی داشته باشند این است که سال هاست در سایه نظامی زندگی می‌کنند که بین شیعه و سنی فرق قائل می‌شود. با وجود ثروت نفتی منطقه الشرقیه که محل اصلی سکونت شیعیان در عربستان می‌باشد، شیعیان هنوز نقشی عادلانه در حاکمیت کشور نیافته‌اند. وهابی‌ها شیعیان را مرتد و کافر تلقی می‌کردند و بارها اعلام کرده‌اند که خون ایشان مباح است، نتایج اینگونه عقاید افراطی برای شیعیان عربستان کاملاً روشن است. شاید ویران ساختن مشاهد مشرفه ائمه علیهم‌السلام در قبرستان بقیع مدینه در سال‌های ۱۸۰۴ میلادی و ۱۹۲۶ میلادی یکی از نمونه‌های بارز رویارویی رویکرد وهابی با رویکرد شیعی در گذشته نه چندان دور باشد، وقتی متوجه شویم که وهابی‌ها شیعیان محلی مدینه یعنی نخاوله را مجبور به ویرانی بقیع ساختند، ابعاد چالش شیعیان عربستان با حاکمیت وهابیان بیش از پیش آشکار می‌شود.[۱۶]
درواقع شیعیان حتی در انتخاب اسامی خود آزادی عمل ندارند و کسانی که نام‌هایی مانند عبدالنبی یا عبدالرسول یا عبدالحسین و عبدالرضا دارند می بایست نام های خود را تغییر دهند.[۱۷]
[۱] . الحرز، محمد علی، الترکیبه المذهبیه فی الأحساء، مجله الواحه، ۱۸ / ۱۰ / ۲۰۰۷م ،
http://www.alwahamag.com/?act=artc&id=252
[۲] . البلادی، الشیخ علی بن الشیخ حسن، انوار البدرین فی تراجم علماء القطیف والاحساء والبحرین، مؤسسه الاعلمی، الطبعه الاولی،بیروت، ۱۴۱۴هـ-۱۹۹۴م، ص۳۵۱٫
[۳] . الاسدی، حیدر حسین، الشیعه السعودیون التهمیش دون محاولات الاحتواء والإنصاف، الاصاله، العدد ۱۱۵ السنه السادسه الاحد ۱۶ تشرین الاول ۲۰۱۱ الموافق ۱۷ ذی القعده ۱۴۳۲ هـ.
[۴] . بابیه و کرمانیه دیگر شاخه های شیخیه هستند.
[۵] . حایری احقاقی، میرزا عبدالرسول، (جاودانگان تاریخ) دو قرن اجتهاد و مرجعیت شیعه اثنی عشری در خاندان معظم احقاقی، انتشارات روشن ضمیر، چاپ اول، تهران، ۱۳۸۵، ص۲۳٫ مراجع شیخیه احقاقیه به ترتیب عبارت اند از:
- الشیخ الأجل أحمد بن زین الدین الأحسائی الأوحد
- السید کاظم الرشتی الحسینی
- الآخوند ملاّ محمد سلیم الأسکوئی
- الحاج میرزا محمد باقر الحائری الأسکوئی
- الحاج میرزا موسى الحائری الأسکوئی
- الحاج میرزا آقــا الحائری الأسکوئی
- الحاج میرزا علی الحائری الإحقاقی
- الحاج میرزا حسن الحائری الإحقاقی
- الحاج میرزا حسن الحائری الإحقاقی
- الحاج میرزا عبد الرسول الحائری الإحقاقی
- الحاج میرزا عبد الله الحائری الإحقاقی. (من هم الإحقاقی ؟، شبکه الاحقاقی التخصصیه،
http://www.alehkaky.net/pages.php?id=2)
[۶] . الجابری، الشیخ عامر حاتم، الشیخیه … قراءه تاریخیه موضوعیه، مرکز النور، ۲۸/۰۴/۲۰۱۱،
http://www.alnoor.se/article.asp?id=112620
[۷] . البوشفیع، إبراهیم محمد، هکذا ظلمنا الإمام الشیرازی، شبکه راصد، ۲۳/۰۹/۲۰۱۱م http://www.rasid.com/artc.php?id=46098
[۸] . حایری احقاقی، میرزا عبدالرسول، ص۴۹٫
[۹] . گفتگوی ترکی الدخیل با شیخ موسی بو خمسین در شبکه العربیه در تاریخ ۵ / ۲ / ۲۰۰۵٫
[۱۰] . الفاضلی، حسین محمد علی، الامام السیستانی امه فی رجل، مؤسسه البلاغ، الطبعه الاولی، بیروت، ۱۴۲۹هـ-۲۰۰۸م، ص۱۵۹٫
[۱۱] . al-Saif، Tawfiq، Arabie saoudite : Quelle place pour les chiites ?، de Moyen-Orient n° ۶، Juin-Juillet ،۲۰۱۰٫ P 55-61.
[۱۲] . آل عید، صالح، الصاخن، السید محمد، الثمره فی احکام الحج والعمره، الناشر:المولفان، الطبعه الحادیه عشر، بی جا، ۱۴۳۱هـ- ۲۰۱۰م، ص۶و۷٫
[۱۳] . الصفار، حسن موسی، المذهب والوطن، المؤسسه العربیه للدراسات والنشر، بیروت، الطبعه الاولی، ۲۰۰۶، ص۱۵۷٫
[۱۴] . لازم به ذکر است که ایرانیان بیشتر در جزیره بحرین زندگی می کنند و در احساء و قطیف کمتر حضور دارند.
[۱۵] . ریشار، یان، الاسلام الشیعی، ترجمه: حافظ الجمالی، دار عطیه للنشر والترجمه والتألیف، الطبعه الاولی، بیروت، ۱۹۹۶، ص۱۸۴٫
[۱۶] . همان ، ص۱۸۶٫
[۱۷] . الشیعه فی المملکه العربیه السعودیه: بعیون غربیه، شبکه راصد الإخباریه، ۷ / ۷ / ۲۰۰۶م،
http://www.rasid.com/artc.php?id=11881
