«صلحی که همه صلحها را بر باد داد»؛ کتابی مهم برای فهم خاورمیانه جدید
علیرضا صالحی
یکی از نقاط عطف و سرنوشت‌ساز تاریخ خاورمیانه وقایع سالهای جنگ جهانی اول است. اتفاقاتی که منجر به پدیدآمدن خاورمیانه‌ای شد که اساس آن دولت-ملتهایی ناقص و قوام نیافته بود. کشورهایی بوجود آمد که مردمان آن در حدود و ثغور آن نقش چندانی نداشتند. پیش از آن، اجتماعات بر اساس گروههای قومی تشکیل شده بود و احساسات ملی و نژادی چندان تعیین کننده نبودند. حکومت پهناوری به نام سلطنت یا خلافت عثمانی بر همه گروههای اجتماعی کوچک مسلط بود. اگرچه در سالهای پیش از جنگ اول، عثمانی از اروپاییان شکستهای پیاپی در روسیه و بالکان خورده بود و مناطق مهم دیگری همچون مصر از اختیارش تا حدود زیادی خارج شده بودند اما همچنان اوامر خلیفه مستقر در استانبول در بسیاری مناطق نفوذ داشت.
دیوید فرامکین مورخ و حقوقدان آمریکایی بعد از حدود یک دهه تحقیق در میان مدارک و مستندات جنگی در آرشیوهای کشورهای اروپایی، به جزئیات بسیاری از مسائل جنگی در سالهای جنگ جهانی اول مخصوصا سالهای 1914-1922 پی برده است. مکاتبات، گفتگوها، تلگرافها و بسیاری جزئیات دیگر که در این کتاب بازتاب داده است. کتاب از مسائل پیش از جنگ شروع شده و در ادامه به حمله چرچیل به عثمانی می‌پردازد، جنگی که در تنگه داردانل قسطنطنیه (استانبول امروزی) اتفاق افتاد و در نهایت منجر به شکست متفقین شد. پس از آن جنگ، عثمانی به طور کامل به جبهه متحدین و آلمان پیوست و چهار سال در مناطق مختلف با متفقین درگیر بود.
پس از آن نقش کیچنر، نخست‌وزیر بریتانیا و نقشه‌ها و آمال و آرزوهای او در دو سال اول جنگ مورد بررسی قرار می‌گیرد. فردی که زمینه‌ساز شکل‌گیری قرارداد سایکس-پیکو بوده است اما بخاطر برکناری از مقام و سپس مرگش نتوانست نقشه‌های خود را در خاورمیانه به طور کامل عملی کند. سایکس یکی از کارگزاران کیچنر و کارشناسان خاورمیانه بوده است که با همکاری همتای فرانسوی‌اش پیکو، در سال 1916 قراردادی برای تعیین مرزهای عثمانی تنظیم می‌کنند که در نهایت نیز با تمامی جزئیاتش عملی نمی‌شود.
پس از آن لوید جورج سکان امور بریتانیا را بدست می‌گیرد و بواسطه توجه زیادش به خاورمیانه زمینه‌ساز فروپاشی عثمانی و شکل‌گیری دول مختلفی در منطقه می‌شود. همکاری با ملک حسین شاه حجاز، آل سعود، جوانان ناسیونالیست عرب در دمشق، ملک فیصل، ملک عبدالله و برخی دیگر گروه‌ها و افراد مستقر در منطقه زمینه‌ساز تفوق پس از جنگ بریتانیا بر دیگر دول متفقین شد. تلاشهای فرانسه و سردمداران استعمارگر این کشور از جمله کلمانسو، نخست‌وزیر فرانسه در سالهای جنگ نیز مورد بررسی قرار گرفته است. نقش کشورهای دیگر همچون ایتالیا و آمریکا نیز بیان شده است. در این میان نقش بریتانیا که از دیگر کشورها برجسته‌تر بود، به خوبی مورد بررسی قرار گرفته است.
در بخشی از این کتاب آمده است: «عوامل صحنه و وزیران لندن‌نشین در یک چیز توافق نظر داشتند: باقی‌مانده خاورمیانه‌ی مستقل هم دیر یا زود به زیر نفوذ و رهبری اروپاییان خواهد رفت. اسکوئیت و گری هیچ علاقه‌ای به حضور بیشتر بریتانیا در خاورمیانه نداشتند، اما افسران انگلیسی مستقر در قاهره و خارطوم برای ممالک عرب‌زبان شرق خود خیال‌هایی در سر می‌پروراندند. با این همه، هردو گروه معتقد بودند امپراتوری عثمانی در خاورمیانه سرانجام از هم خواهد پاشید و تکههایش نصیب دول اروپایی خواهد شد. این فرض، یعنی فروپاشی امپراتوری عثمانی و نشستن اروپاییان بر مسند آن، یکی از موتورهای محرک تاریخ شد.»
در کنار پرداختن به شکل‌گیری کشورهای مختلف از جمله عربستان، عراق، اردن، سوریه، لبنان، ترکیه و قفقاز جدید مسائل مهم تشکیل کشور فلسطین و جنبش صهیونیستی نیز به دقت بررسی می‌شود. جنبشی که در اروپا شکل می‌گیرد و با مساعدتهای جناح طرفدار صهیونیسم در کابینه بریتانیا، زمینه ورود و تسلط بر اراضی مختلف فلسطین برای آنها فراهم می‌شود.
اگرچه جنگ در سال 1918 پایان می‌یابد اما اتفاقات و درگیریهای مختلف تا سال 1922 به طول می‌انجامد که مهمترین آنها صلح میان ترکیه آتاتورک با چرچیل است که طی آن موجودیت ترکیه رسمیت می‌یابد و در کنار آن جایگاه پادشاهان جدید حجاز و عراق و اردن نیز تثبیت می‌شود. سیر وقایع بازگو شده در کتاب نیز تا پایان سال 1922 است.
اتفاقات و اسامی یادشده در کتاب بسیار است اما ساختار انتخاب شده توسط نویسنده و ترجمه خوب و روان آقای حسن افشار بر جذابیت کتاب افزوده است. اگرچه استنادات کتاب بسیار است اما شکلی داستان‌گونه دارد که خواننده را زیاد خسته نمی‌کند. این کتاب یکی از نامزدهای جایزه پولیتزر در آمریکا بوده است. پولیتزر یکی از جایزه‌های معتبر آمریکایی در زمینه مطبوعات و عکس است که هر سال برندگانی دارد. چاپ نشرماهی نیز یکی از چاپ‌های خوب این کتاب است که با وزن مناسب، کتابی حجیم را به چاپ رسانده‌اند.
