جریان شناسی مطالعات قرآنی در جهان اسلام
محمدجواد محمدی مجد
مطالعات قرآنی در جهان اسلام، یکی از حوزه‌های پژوهشی مهم و باسابقه است که از قرون اولیه و توسط دانشمندان و قرآن‌پژوهان اسلامی مورد توجه قرار گرفت و کتب و نوشته‌های متعددی در این‌باره به رشته تالیف درآمد. ورود مدرنیته به جهان اسلام و برخوردی که بین تمدن غرب و جهان اسلام پس از حمله ناپلئون به مصر اتفاق افتاد، بر تمام ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی علمی جهان اسلام اثر گذاشت و موجب شد مطالعات قرآنی نیز از این اتفاق متاثر شود. اصلی‌ترین سؤالی که بعد از شناخت مسلمانان از غرب اتفاق افتاد که به «سؤال النهضه» معروف است این بود که: چرا غرب پیشرفت کرد اما جهان اسلام نه؟ در پاسخ به این سوال، جنبش‌ها و حرکت‌های اصلاحی مختلفی شکل گرفت که میتوان آن‌ها را در دو گروه اصلی اسلام‌گرا و تجددگرا تقسیم کرد. جریان اسلام‌گرا که با سیدجمال آغاز شد و بعدها توسط محمدعبده و رشیدرضا با تفسیر معروف و جریان‌ساز «المنار» ادامه یافت داعیه آن را داشت که علت اصلی عقب‌ماندگی مسلمانان، عدم توجه به متن اصلی خود یعنی قرآن کریم است که امکان بازیابی هویتی و تمدنی را از مسلمانان سلب نموده است. از این رو با ندای بازگشت به قرآن و با هدف احیای تمدن اسلامی پا به‌عرصه مطالعات قرآنی گذاشت.
توجه کردن به مشکلات کنونی مسلمانان، بررسی علل عقب ماندگی جامعه اسلامی، امکان ساخت جامعه‌ای قوی، برانگیختن امت به یک انقلاب قرآنی علیه اوضاع عقب مانده خویش، برخورد درست علمی با زندگی، عنایت کامل به «ضرورت» تامین اسباب و علل تمدن اسلامی، برخورد با دشمنان، پاسخگویی به تهاجمات فکری استعمارگران که بر اعتقادات و تاریخ و تمدن و بزرگان اسلامی شبیخون زده‌اند (با ادله‌ای علمی و حقایق تاریخی) و بطلان تفکر آنان از ریشه، از ویژگی‌های این نوع از تفسیر قرآن است.(۱)
اما در اواسط قرن بیستم میلادی، امین الخولی که خود از شاگردان غیرمستقیم محمد عبده بود مکتبی را بنا نهاد که بعدها به «مکتب ادبی» یا «المدرسه البیانیه» معروف شد که میتوان آن را نقطه‌عطفی در تاریخ مطالعات قرآنی معاصر و به‌مثابی دوران گذاری از مطالعات سنتی به‌غلبه خوانش‌های مدرن دانست. در این مکتب، خوانش فرهنگی-بلاغی از قرآن کریم مورد توجه قرار گرفت. بدین معنا که برای فهم بهتر معارف قرآن باید آن‌را در قالب فرهنگ و زبان عربی عصر نزول فهم کرد. تنها در این‌صورت است که اعجاز آن بر همگان روشن شده و حقانیتش ثابت میشود. زیرا اصلی‌ترین بعد اعجاز قرآن کریم، همان اعجاز بلاغی آن است.
مبانی این مکتب تفسیری توسط شخص امین خولی منقح نشد اما پس از وی، توسط همسر و شاگرد وی، عائشه عبدالرحمن بنت الشاطی مشخص و بیان گردید. بنت الشّاطی در نوشته های تفسیری خود محتوای هر آیه را به‌گونه موضوعی و با دقت در همه آیات مشابه آن و نیز با توجه به سبک‌های ادبی بررسی می‌کند، ترتیب نزول آیات مشابه را در نظر می‌گیرد و به جستجوی قرائن و شواهد آیات می پردازد. وی با تکیه بر این روش، چند سوره از جزء آخر قرآن را در «التفسیر البیانی للقرآن الکریم» تفسیر کرده است.
وی در این کتاب پس از بررسی تاریخچه بحث اعجاز بیانی و بلاغی قرآن، آن را تنها و مهم ترین نوع اعجاز مورد اتّفاق در میان دانشمندان می‌داند و می‌کوشد با ذکر نمونه‌هایی از بلاغت قرآن، نشان دهد که هیچ ترادفی در واژگان قرآن یافت نمی‌شود و جایگزینی کلمات با یکدیگر امکان ندارد؛ هیچ حرفی زائد یا صرفاً مؤکّد نیست و یا برای پیوند کلمات یا تصحیح وزن کلام نیامده است، بلکه همه حروف نقشی معنایی دارند.(۲)
جریان سومی که به‌نوعی میتوان آن‌را ادامه‌ی مکتب امین خولی دانست و از آن به «جریان روشنفکری مسلمان» تعبیر کرد در ربع آخر قرن بیستم ظهور کرد. این جریان، درصدد هماهنگی بین آموزه‌های مدرنیته مثل سکولاریسم، حقوق بشر، آزادی، دموکراسی، برابری جنسیتی و… با سنت (تراث) و مشخصا آموزه‌های قرآن کریم بود و داعیه‌ی بازخوانی یا نقد تراث را داشت. این جریان که امروزه به‌عنوان «نومعتزله» یا «الحداثویین» خوانده میشود، یکی از جریان‌های مهم تفکر در جهان اسلام است. این جریان در یک تعریف کلی، به جریانی کلان اطلاق میشود که برای تعیین نسبت میان سنت (تراث) و مدرنیته، کارکردهای اندیشه‌ی دینی در عصر کنونی و تبیین مؤلفه های جدید از درون سنت، به گفتمان انتقادی در حوزه کلام و فلسفه دین روی‌آورده‌اند. شخصیت‌های این جریان را نوعاً روشنفکران مسلمانی تشکیل می‌دهند که بیشتر بر روی مفهوم روشنفکری تأکید میکنند تا مسلمانی.(۳) چهره‌های اصلی این جریان را میتوان محمد ارکون، نصر حامد ابوزید و عبدالمجید الشرفی دانست.
امروزه دو مرکز اصلی پژوهشی در مطالعات قرآنی در بخش عربی جهان اسلام وجود دارد و برخی پژوهشگران مسلمان، آثار خود را توسط این دو مرکز،
منتشر میکنند.
۱- مرکز مطالعات قرآنی «تفسیر»(tafsir.net):
این مرکز پژوهشی با اسم کامل «مرکز تفسیر للدراسات القرانیه» که در سال ۲۰۰۸ تاسیس شد در شهر ریاض پایتخت عربستان سعودی قرار دارد و مدیر آن، دکتر عبدالرحمن بن‌معاضه الشهری، استاد مطالعات قرآنی در دانشگاه ملک سعود است. این مرکز پژوهشی به‌وضوح دغدغه احیای تراث قرآنی و تفسیری را ذیل گفتمان اسلام‌گرایی دارد و گاهی نیز کتب و پژوهش‌هایی نیز از همین منظر و در نقد مطالعات مستشرقان (۴) و جریان نومعتزلی منتشر می‌کند.(۵)
دایره المعارف تفسیر موضوعی که به نام «موسوعه التفسیر الموضوعی» و در سی و شش جلد منتشر شده و نسخه الکترونیکی آن نیز در دسترس است، از مشهورترین فعالیتهای این مرکز می‌باشد.(۶)
۲- مؤسسه مؤمنون بلاحدود(mominoun.com):
مؤسسه علمی، فرهنگی و پژوهشیِ «مومنون بلاحدود للدراسات و الأبحاث: مؤمنان بدون مرز» در سال ۲۰۱۳ میلادی توسط پژوهشگرانی مسلمان از چندین کشور، به صورت مستقل و غیردولتی در شهر «رباط» مراکش تأسیس شد.(۷)
این مؤسسه به‌پژوهش‌های دینی و قرآنی از منظر روشنفکری و نقد تراث اهتمام ویژه‌ای دارد و میتوان آن‌را پایگاه اصلی جریان نومعتزلی در مطالعات قرآنی دانست. در کنار انتشار کتب و برگزاری همایش‌های متعدد فصلی و سالانه، چهار مجله الکترونیکی: یتفکرون، الباب، ذوات، و تأویلیات نیز توسط این موسسه منتشر میشود. (۸)
منابع:
۱- wikifeqh.ir/تفسیر_القرآن_العظیم_(رشیدرضا)#foot4
۲- hawzah.net/fa/Article/View/95931/بررسی-دیدگاه-بنت-الشاطی-در-انکار-اعجاز-علمی-قرآن
۳-نو معتزلیان (گفتگوی انتقادی با: نصر حامد ابوزید، عابد الجابری، محمد ارکون، حسن حنفی)، ترجمه‌ی محمد رضا وصفی، تهران: نگاه معاصر، ۱۳۸۷.
۴- tafsir.net/publication/7064/aathar-al-astshraq-al-almany-fy-ad-drasat-al-qr-aanyt-drast-nqdyh
۵- tafsir.net/tag/قراءات%۲۰حداثیه?ajax=1
۶- modoee.com
