بزرگترین سازمان اسلامی را بهتر بشناسیم

حامد رضایی

لقب «بزرگترین سازمان اسلامیِ پرجمعیت ترین کشور مسلمان»، برای اثبات لزوم شناخت دقیق سازمان نهضت العلمای اندونزی کافی است. سازمانی که اعضایش را از ۲۰ میلیون تا ۴۰ میلیون نفر و البته در مواردی کمابیش اغراق آمیز تا ۷۰ میلیون نفر تخمین زده اند. ما اما در این مجال سعی می کنیم گزارشی کوتاه و اجمالی از نهضت العلمای اندونزی ارائه دهیم. باشد که پژوهشگران جریانات اسلامی به شناختی دقیق تر و جزئی تر از این سازمان بزرگ همت گمارند.

هدف از تشکیل نهضت العلما

نهضت العلما در سال ۱۹۲۶ میلادی توسط هاشم اشعری تاسیس شد. هدف اصلی این سازمان پاسداری از رویکرد سنتی دینداری مردمان اندونزی در برابر نگرش های جدید دینی خصوصا از نوع سلفی اش بود. در واقع هراس از گسترش نگاه های سلفی که سازوکارهای دین ورزی در جهان اهل سنت را مورد بازتعریف قرار می دهد، سبب شد تا علمای آن دیار به فکر نهادسازی برای حراست از میراث سنتی و تاریخی خود افتاده و نهضت العلما را تاسیس کنند.

فروپاشی امپراتوری عثمانی در ۱۹۲۴ که حافظ سنت رسمی دینداری در میان اهل سنت بود و قدرت گیری تقریبا همزمان آل سعود در شبه جزیره عربستان که مخالف نگاه های سنتی بوده و شکلی تازه از دینداری را در قالب «سلفیت» ترویج می داد، بر این هراس هویتی بی تاثیر نبود.

دو مولفه اساسی که جریانات سنتی اهل سنت را از سلفیون جدا می کند، یکی تقلید است و دیگری تصوف. سنتی ها خود را مقلد یکی از مذاهب چهارگانه فقهی حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی می دانند، اما سلفی ها – غالبا و نه تماما – به اجتهاد از طریق رجوع مستقیم به قرآن و سنت معتقدند. سنتی ها معمولا به فرق تصوف گرایش دارند و سلفی ها – غالبا و نه تماما – متاثر از مبانی ابن تیمیه با جریانات صوفی موجود میانه خوبی ندارند.

بر همین اساس در فصل دوم از اساسنامه نهضت تاکید شده که از ویژگی های این جمعیت تمسک به یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت است. مذهب فقهی غالب در اندونزی شافعی است و از نظر کلامی اشعریه و ماتریدیه در آن رواج دارد. نهضتی ها دارای گرایشات صوفیانه قوی بوده و مناسکی چون زیارت قبور و توسل به اولیاالله در میان آنان رواج دارد. همین رویکردهای صوفیانه محبت اهل بیت «ع» و بروزات اجتماعی آن را گسترش داده است. سادات نیز احترام خاصی نزد آنها دارند. نهضتی ها در تصوف و عرفان معمولا از آموزه های امام غزالی و شیخ عبدالقادر گیلانی استفاده می کنند.

ریاست فعلی این سازمان بر عهده مصطفی بِسری است. معمولا در ایران به اشتباه سعید عقیل سراج به عنوان رییس نهضت العلما معرفی می شود، اما ایشان رییس اجرایی نهضت است نه رئیس عام.

جایگاه اجتماعی نهضت العلما

غالب مساجد اندونزی تحت سرپرستی نهضت العلماست و به همین خاطر مساجد پایگاه های اصلی آنها در اندونزی است. تریبون مقدس مساجد مشروعیت بالایی به نهضت داده است. علمای نهضت نیز جایگاه بسیار والایی نزد مردم داشته و کمتر کسی حق تعرض به آنها را به خود می دهد. این مرجعیت بالای علما را می توان مدیون دو عامل دانست: اول اینکه غالب هواخواهان نهضت مردمان فقیر شهرها یا روستاها هستند که در نظم سنتی جامعه خود، روابط طولی برپایه مذهب را به رسمیت می شناسند. دوم اینکه فرهنگ صوفیانه موجود از مشایخ صوفی شبه قدیسانی می سازد که باید اطاعت شوند. چنین تعبدی نسبت به علما در جریانات سلفی به مراتب کمتر یافت می شود.

نکته مهم در این زمینه این است که روابط در خود نهضت العلما طولی نیست. یعنی در بسیاری از موارد کیایی[۱] های محلی مقبولیت و مشروعیت بیشتری نسبت به رهبران اصلی سازمان دارند. این مسئله ضرورت ارتباط گیری با کیایی های رده های میانی نهضت را دوچندان می کند. چرا که صرف ایجاد روابط حسنه با رهبران اصلی سازمان نمی تواند نزدیکی بدنه آن به جریان انقلاب اسلامی را تضمین کند.

سنتی ها و نوسنتی ها

بدنه اصلی نهضت با توجه به دو مولفه مهمی که بدان اشاره شد کماکان سنتی است. اما جریانی جدید در درون نهضت شکل گرفته که با در پیش گرفتن اجتهاد به جای تقلید، راه خود را تا حدی از سنت رسمی نهضت جدا کرده است. این جریان «نوسنتی» نامیده شده است. نوسنتی ها که مصطفی بسری رهبر فعلی نهضت نیز جزو آنهاست، توانسته اند علیرغم مخالف های بسیار «تقلید روشی» را به جای «تقلید قولی» در نهضت به تصویب برسانند.

نکته مهم در این زمینه تفاوت میان جنس اجتهاد این جریان با اجتهاد در جریانات سلفی است. در حالی که اجتهاد در میان سلفیون وسیله ای است برای وفاداری بیشتر بر نص و اصل گرفتن ظواهر آن، نوسنتی ها اجتهاد را برای دخالت بیشتر عقل و درنظر گرفتن مصالح و شرایط زمانه در صدور احکام شرعی به کار می گیرند. در واقع می توان گفت جریان نوسنتی در اینجا به نوسلفی ها یعنی سلفیت از جنس محمد عبده نزدیک می شود نه سلفیت رشیدرضا. آنها همچون عبده سعی دارند با کاربرد عقل در فهم دین، میان مفاهیم دینی و ارزش های دنیای مدرن سازگاری ایجاد کرده و شکاف های میان اسلام و مدرنیته را با استفاده از متون دینی پر کنند. نوسنتی های نهضتی اختلافاتی اساسی با سلفی ها دارند که مهمترین آنها نقد به ظاهرگرایی سلفی هاست. تکفیرگرایی بعضی از سلفی ها موضوع دیگری است که نوسنتی ها آن را برنمی تابند. اصولا نه تنها نهضت العلما، که اسلام اندونزیایی نزد مستشرقان غربی به «چهره خندان اسلام» معروف است.

با همه این احوال، با توجه به رشد موج سلفی گری و نوسلفی گری و افول همزمان جریانات سنتی در سطح جهان اسلام و نیز به دلیل جایگاه بالای نوسنتی های نزدیک به نوسلفی گری در نهضت العلما که به ریاست نهضت نیز انجامیده است، باید منتظر رشد بیشتر نوسنتی ها و گسترش رویکردهای نوسلفی گری در نهضت بود.

نهضت العلما و سیاست

نهضت العلما از تشکیل حکومتی اسلامی در اندونزی جانبداری نمی کند. آنها خواهان اجرای شریعت توسط دولت نبوده و به بهانه حفظ وحدت پیروان مذاهب و ادیان مختلف به تعهد حاکمیت به توحید – و نه اسلام – رضایت داده اند. اما این مسئله به معنای عدم فعالیت سیاسی آنها نیست. خیلی از بزرگان نهضت رسما درباره مسائل سیاسی اظهارنظر کرده و حتی به مناصب سیاسی نیز رسیده اند. مهمترین این افراد عبدالرحمن واحد رئیس پیشین نهضت العلماست که در مقطعی به ریاست جمهوری اندونزی نیز رسید.

حضور بعضی رجال نهضت در حکومت و نیز کمک های مالی دولت اندونزی و دولت های دیگر به نهضت، در مواضع این سازمان بی تاثیر نبوده است.

رویکرد مصلحت گرایانه اعضای نهضت در مواضع سیاسی آنها نیز موثر بوده است. جنجالی ترین این مواضع، نظرات عبدالرحمن واحد است که مسئله فلسطین را مسئله ای عربی می دانست و خواستار ایجاد رابطه اقتصادی با اسرائیل بود! این موضع البته با واکنش شدید بدنه نهضت مواجه شده و احتمالا از دلایل سقوط دولت واحد نیز بوده است. مصطفی بسری رهبر کنونی چنین نگاهی ندارد ولی جهاد مسلحانه حماس و جهاد را از منظر بی فایدگی و به هدردادن خون مردم مظلوم فلسطین مورد نقد قرار می دهد.

مواضع نسبت به انقلاب اسلامی و ایران

نهضت از ابتدا نگاه مثبتی به انقلاب اسلامی ایران داشته است. سعید عقیل سراج رییس اجرایی کنونی به ایران آمده و تمجیدهایی نیز از انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی داشته است. او حتی از فعالیت های تشیع در اندونزی دفاع کرده است. اما پساسنتی های شبه مدرن انقلاب ایران را نمونه ای از عدم مطلوبیت اجرای شریعت می دانند. آنان اسلام را نه یک سری دستورات فرمی که «شریعت» باشد، بلکه معانی و مضامینی می دانند که شریعت صرفا وسیله ای متناسب با زمان برای رسیدن به آنهاست.[۲]

در مجموع هم به دلیل رویکردهای تقریبی و مسامحه گرانه نهضت و هم پررنگ بودن رویکردهای صوفیانه آن، مواضع ضدشیعی چندانی از نهضت العلما به گوش نمی رسد.

منابع:

 – الإسلام فی أندونیسیا المعاصره. حسین محمد الکاف

– اطلس رهبران. حمید عظیمی و دیگران

– وهابیت در اندونزی. سید محسن میری. پژوهش های منطقه ای، شماره اول، بهار ۱۳۸۸

–  مصاحبه مسئول هماهنگی نهضت العلما

http://hawzahnews.com/TextVersionDetail/۳۵۱۰۶۹