چرخش ایدئولوژیک حزب جمهوری‌خواه خلق ترکیه درقبال اسلامگرایان؛ تغییر عقیده یا بازی انتخاباتی؟

عربی بوست – ترجمه رامین حسین آبادیان

کمتر از یک ماه تا زمان برگزاری دو انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی در ترکیه باقی مانده است. همین امر سبب شده تا احزاب و جریان‌های سیاسی این کشور تمام ظرفیت خود برای شرکت در ماراتن انتخاباتی را بکارگیرند. برخلاف احزاب و جریان‌های سیاسی در سراسر جهان که برای پیروزی در انتخابات به رأی دهندگان وعده‌های مختلفی نظیر افزایش حداقل دستمزدها، توسعه دامنه پوشش بیمه تأمین اجتماعی و … را می‌دهند، وعده و وعیدهای نامزدهای انتخابات در ترکیه کمی متفاوت‌تر است. به عنوان نمونه، می‌توان به وعده‌های حزب جمهوری‌خواه خلق به اقشار مختلف مردم ترکیه به ویژه اسلامگرایان اشاره کرد؛ حزبی که دارای ایدئولوژی چپ‌گرایانه و سکولار است. واقعیت این است که رهبران حزب جمهوری‌خواه خلق از مدتی نه چندان دور اظهارنظرهایی را پیرامون مسئله حجاب مطرح می‌کنند تا بدین‌ترتیب، رأی‌دهندگان محافظه کار [اسلامگرا] در ترکیه را به سمت و سوی خود جذب کنند. حتی مشاهده شده است که شماری از رهبران حزب مناسک دینی و مذهبی را به جای می‌آورند. این درحالی است که چنین مناسکی کوچکترین سنخیتی با هویت سکولار حزب جمهوری‌خواه ندارند.

در جریان انتخابات شهرداری‌ها که 4 سال پیش برگزار شد، نامزدان حزب جمهوری‌خواه خلق ترکیه اقداماتی را انجام دادند تا اینگونه به مردم القاء کنند که هیچ دشمنی و خصومتی با دین اسلام ندارند. به عنوان مثال، آن‌ها به صورت کاملا علنی در مساجد حاضر شدند تا به اقامه نماز بپردازند. گاهی نیز به تلاوت قرآن کریم مبادرت ورزیدند. این اقدامات حتی تا جایی پیش رفت که مادر «اکرم امام اغلو» نامزد حزب جمهوری‌خواه خلق برای تصدی پست شهرداری استانبول، با پوشیدن حجاب در انظار عمومی حاضر شد. شاید این اقدام در ریخته شدن آراء محافظه‌کارانِ ناراضی از نامزدِ حزب حاکم یعنی «بن علی ییلدیریم» نخست‌وزیر سابق ترکیه به سبد رأی نامزد حزب جمهوری‌خواه خلق، مؤثر بود.

با تمامی این‌ها، آنچه که اکنون واضح به نظر می‌رسد این است که حزب جمهوری‌خواه خلق در این دوره از انتخابات پارلمانی و ریاست‌جمهوری عزم خود را جزم کرده است تا فراتر از برجسته‌سازی مظاهر تدین و عدم خصومت با اسلامگرایان گام بردارد. ائتلاف این حزب با 3 حزب اسلامگرا در ترکیه خود به تنهایی گواه بر این مدعاست. در واقع، حزب جمهوری‌خواه خلق با حزب اسلامی سعادت به رهبری «تمل کاراملا اوغلو»، حزب آینده به رهبری نخست‌وزیر اسبق یعنی «احمد داوود اغلو» و حزب «دموکراسی و پیشرفت» به رهبری «علی باباجان» وزیر اقتصاد سابق و از دوستان رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، تشکیل ائتلاف داد.

چرا حزب جمهوری‌خواه خلق که تا دیروز از مظاهر تدین رنج می‌بُرد، تغییر موضع داد؟

حزب جمهوری‌خواه خلق در واقع حزبی است که توسط مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) تأسیس شد. همانطور که پیشتر اشاره شد، این حزب همواره به عنوان یک جریانِ چپگرا و سکولار در جامعه ترکیه فعالیت داشته است. اما سؤال اینجاست: «چه شد که حزبِ کمالی که تا دیروز از مظاهر تدین رنج می‌بُرد امروز به حامی اسلامگرایان تبدیل شده است»؟ مواضع حزب جمهوری‌خواه خلق در قبال رأی دهندگان محافظه‌کار در ترکیه با تغییر و تحولات بسیار جدی و آشکار مواجه شده است. این تغییر موضع واضح همان چیزی است که اذهان عمومی را به خود مشغول ساخته است. سؤالی که مطرح می‌شود این است که رهبران حزب جمهوری‌خواه خلق ترکیه حقیقتا ایدئولوژی سکولاری و افراط‌‎گرایانه خود را مورد بازنگری قرار داده‌اند و یا تنها قصد دارند در چند هفته باقی مانده به زمان برگزاری انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری، به صورت موقت رضایت رأی دهندگان اسلامگرا را جلب کنند؟ آیا آن‌ها حقیقتا در جستجوی مشترکات خود با نیمی از جامعه ترکیه [محافظه کاران] هستند؟

جای هیچگونه شک و تردیدی وجود ندارد که حزب جمهوری‌خواه خلق همواره به دنبال ضربه زدن به مظاهر تدین و در رأس آن‌ها «حجاب»، بوده است. در واقع، رهبران این حزب همواره و در طول زمان، به بهانه دفاع از اصول سکولاریسم، حجاب و دیگر مظاهر تدین را هدف قرار داده‌اند. شاید افکار عمومی هنوز هم اقدامات رهبران حزب جمهوری‌خواه خلق در تنگ کردن عرصه بر زنان و دختران محجبه در دانشگاه‌ها و ادارات ترکیه را فراموش نکرده باشند. به عنوان نمونه باید به یکی از اتفاقاتی که در سال 1999 در ترکیه رخ داد، اشاره کنیم. در آن زمان، «مروه قاوقچی» نماینده زن پارلمان ترکیه تنها به دلیل رعایت حجاب، از پارلمان اخراج و به مدت 5 سال هم از هرگونه فعالیت سیاسی محروم شد. رهبران حزب جمهوری‌خواه خلق در مبارزه با این زن محجبه حتی تابعیت ترکیه‌ای وی را سلب کردند. البته این تابعیت در سال 2016 یک بار دیگر به وی بازگردانده شد. حتی خودِ «کمال قلیچدار اوغلو» رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق به همراه شماری از نمایندگان این حزب در پارلمان با تشکیل پرونده‌ای در دادگاه قانون اساسی ترکیه خواستار لغو قانونی شدند که حزب عدالت و توسعه در سال 2008 آن را به تصویب رسانده بود. در همین ارتباط، «نبی میش» نویسنده ترکیه‌ای می‌گوید: «حزب عدالت و توسعه در سال 2008 قانون لغو ممنوعیت حجاب را به تصویب رساند. قلیچدار اغلو و هم‌حزبی‌هایش از طریق دادگاه قانون اساسی در صدد لغو این قانون برآمدند تا حجاب را ممنوع سازند».

درخواست بخشش برای جذب محافظه‌کاران

قصه‌ها و حکایت‌های زیادی پیرامون اقدامات متعدد حزب جمهوری‌خواه خلق علیه زنان و دختران محجبه در ترکیه وجود دارد. با این حال، رهبران این حزب پس از ناکامی در کنار زدن حزب عدالت و توسعه (محافظه کار) از قدرت در طول بیش از 20 سال گذشته به این نتیجه رسیدند که جز با جذب آراء محافظه کاران قادر به تکیه زدن بر کرسی قدرت نخواهند بود. رهبران حزب سکولار اکنون به خوبی دریافته‌اند که محافظه‌کاران حدود 50 درصد از جمعیت جامعه ترکیه را تشکیل می‌دهند و هیچ گروهی نمی‌تواند آن‌ها را نادیده بگیرد. بر اساس آنچه که گفته شد، حزب جمهوری‌‎خواه خلق در ماه نوامبر سال 2021 راهی جز «اعلام توبه» در مقابل خود نیافت. این حزب از زنان و دختران محجبه ترکیه عذرخواهی کرد. حتی «کمال قلیچدار اوغلو» رهبر حزب از مردم تقاضای بخشش نمود. درهمین راستا، او اظهار داشت: «می‌دانم که حزب ما در گذشته مسبب جراحت‌های عمیقی برای شما [زنان و دختران] بوده است». او در ادامه یادآور شد: «اکنون ما خود را آماده کرده‌ایم تا جراحت‌های ایجادشده را التیام بخشیم. ما آماده التیام بخشیدن به جراحت‌هایی هستیم که در روز 28 فوریه سال 1997 (وقوع کودتای نظامی) ایجاد شد. ما در حزب جمهوری‌‎خواه خلق درحال حاضر طلب بخشش داریم. ما از دختران محجبه‌ای که وارد اتاق‌های شکنجه شدند، تقاضای بخشش می‌کنیم».

حزب جمهوری‌خواه خلق نه تنها از زنان و دختران محجبه ترکیه‌ای عذرخواهی کرد، بلکه با احزاب و جریان‌های اسلامی در این کشور وارد ائتلاف شد تا حسن نیت خود را به محافظه کاران ثابت کند. همانطور که پیشتر نیز اشاره کردیم، این حزب با احزاب اسلامگرای سعادت، آینده و دموکراسی و پیشرفت ائتلاف کرد. علیرغم اینکه احزاب سه‌گانه یادشده احزاب کوچکی هستند و جملگی مجموعا 2 تا 5 درصد از مجموع احزاب اسلامگرا را شامل می‌شوند، اما با این حال حزب جمهوری‌خواه خلق از رهگذر ائتلاف با احزاب اسلامی تمام تلاش خود را به کار بسته تا حسن نیت خود را به اقشار محافظه کار جامعه ترکیه ثابت نماید. این حزب حتی در ماه اکتبر سال 2022 تلاش کرد تا حزب اسلامگرای عدالت و توسعه به عنوان بزرگترین مدافع حجاب در کشور را به چالش بکشاند. در همین راستا، نمایندگان حزب جمهوری‌خواه خلق پیش‌نویس طرحی را پیشنهاد کردند که به موجب آن آزادی زنان و دختران در داشتن حجاب تضمین می‌گردد. این طرح در شرایطی ارائه شد که پیشتر حزب سکولاری جمهوری‌خواه خلق بزرگترین مدافع ممنوعیت حجاب در مراکز و نهادهای رسمی کشور بود.

با این حال، «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه هم بیکار ننشست و «کمال قلیچدار اغلو» رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق را وارد چالش جدیدی ساخت. او به قلیچدار اغلو پیشنهاد داد تا حق زنان در پوشیدن حجاب در مراکز و نهادهای رسمی کشور، مدارس و دانشگاه‌ها را در قانون اساسی تضمین نماید. واضح است که محافظه‌کاران نگران هستند که در صورت روی کار آمدن رهبران سکولارِ حزب جمهوری‌خواه خلق، قوانین حمایتگرایانه از زنان در زمینه حجاب، لغو گردد. علت این نگرانی هم آن است که هنوز هم صداهایی در مخالفت با حجاب در داخل حزب شنیده می‌شود. هنوز هم افرادی در داخل حزب جمهوری‌خواه خلق حضور دارند که سینه‌های‌شان مالامال از حقد و کینه نسبت به شخصیت‌های اسلامگرا و مظاهر تدین است. «یاسین آکتای» مشاور سابق رجب طیب اردوغان در سخنانی می‌گوید: «حزب جمهوری‌‎خواه خلق باید در رابطه با حمایت از حق زنان در برخورداری از حجاب تضمین جدی بدهد، زیرا نگرانی‌هایی درباره اینکه او پس از به قدرت رسیدن همان سیاست‌های پیشین را در پیش بگیرد، وجود دارد».

سکولارها در لباس حامیان اسلام

«کمال قلیچدار اغلو» رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق ترکیه در طول مدت زمان گذشته به منظور جلب نظر محافظه کاران اقداماتی را نظیر رفتن به مساجد، شرکت در مراسم‌های افطاری ماه رمضان، قرائت آیات و احادیث و … را در دستور کار خود قرار داده است. البته او در این مسیر مرتکب اشتباهاتی نیز شد. در اینجا لازم است اشاره کنیم که قلیچدار اغلو نامزد ائتلاف «ملت» است. رهبران ائتلاف موسوم به «ائتلاف شش‌جانبه» متشکل از 6 حزب «خوب، دموکراسی، سعادت، آینده، دموکراسی و پیشرفت و جمهوری‌خواه خلق»، وی را به عنوان نامزد ائتلاف «ملت» برگزیده‌اند. به هرحال، همانطور که اشاره شد، قلیچدار اغلو حضور در مناسک مذهبی را در دستور کار قرار داد. به عنوان نمونه، شرکت او در نماز جمعه استان «ملطیه» ترکیه در ماه مارس گذشته که به دنبال زلزله دچار ویرانی شد، جار و جنجال فراوانی را در شبکه‌های اجتماعی به راه انداخت. درهمین راستا، روزنامه «پوصولا» مطلب طعنه‌آمیزی را خطاب به قلیچدار اغلو به رشته تحریر درآورد و در تیتری با حروف درشت نوشت: «قلیچدار اغلو نماز جمعه اقامه کرد»!

این روزنامه همچنین به انعکاس اظهارات کنایه‌آمیز کاربران شبکه‌های اجتماعی در واکنش به مشارکت قلیچدار اوغلو در نماز جمعه مبادرت ورزید و این اقدام را یک تغییر غیرعادی توصیف کرد. «پوصولا» در بخشی از مطلب خود آورد: «حزب سعادت به عنوان یکی از شرکای قلیچدار اغلو، از او به عنوان مجاهد یاد می‌کند»! روزنامه مذکور تعدادی از توئیت‌های کاربران شبکه اجتماعی توییتر را بازنشر کرد. یکی از کاربران به نام «زکی بهجه» نوشت: «اردوغان چه کرد؟ در پایان 20 سال حکومتش، کار قلیچدار اغلو به ادای نماز جمعه کشید». این کاربر ترکیه‌ای در یک توئیت دیگر نوشت: «اگر اردوغان یک دوره دیگر در قدرت باشد، امید می‌رود تمامی اعضای حزب جمهوری‌خواه خلق روزی 5 بار نماز بخوانند … این تغییر و تحول واقعا جای تبریک دارد». طبیعی است که کاربران شبکه‌های اجتماعی در ترکیه چنین واکنشی را نسبت به تغییر و تحولات حزب جمهوری‌خواه خلق داشته باشند. حزبی که در طول چندین و چند سال به جهان اسلام و جهان عرب پشت کرد و اسلامگرایی را عامل عقب‌ماندگی ترکیه دانست، به یکباره تغییر موضع داد و حتی در عرصه بین‌المللی مواضعی مشابه مواضع حزب عدالت و توسعه را اتخاذ نمود.

قلیچدار اوغلو در مراسم ضیافت افطاری که با حضور سفرای کشورهای اسلامی در ترکیه برگزار شد، وعده حل مشکلات و معضلات جهان اسلام را داد. او با تأکید بر لزوم ارتقاء سطح علم‌‎آموزی در کشور، خواستار تعلیم درست اسلام به کودکان شد. او حتی به قرآن کریم استناد کرد که خداوند فرمود: «أفلا تتفکرون» (آیا نمی‌اندیشید). رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق ترکیه سپس به حدیث «إِنَّ اللَّهَ لَا یَقْبِضُ الْعِلْمَ انْتِزَاعًا یَنْتَزِعُهُ مِنَ الْعِبَادِ، وَلَکِنْ یَقْبِضُ الْعِلْمَ بِقَبْضِ الْعُلَمَاءِ» اشاره کرد. یعنی «خداوند، علم و حکمت را به این صورت که آن را از قلب‌های بندگان بیرون آورد، از بین نمی‌برد، بلکه آن [علم و حکمت] را با از بین بردن علماء از بین می‌برد». شنیدن این مواضع و سخنان از سوی قلیچدار اوغلو برای اسلامگرایان بسیار تعجب‌برانگیز بود. همگان از این میزان چرخش در ایدئولوژی و گرایش به اسلام به شدت شگفت‌زده شدند. این سؤال و ابهام نیز در اذهان برخی ایجاد شد که آیا تغییر مواضع قلیچدار اوغلو با انتخابات پارلمانی و ریاست‌جمهوری مرتبط است یا حقیقتا برآمده از باور قلبی اوست؟

البته ناگفته نماند که رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق در جریان تلاش برای دلجویی از اسلامگرایان اشتباهات مرگباری را نیز مرتکب شد. به عنوان نمونه، او در هنگام نقل یک حدیث نبوی از پیامبر اکرم (ص) به جای اینکه بگوید «بهشت زیر پای مادران است»، گفت: «بهشت زیر پای زنان است»! اشتباه مرگبار دیگر قلیچدار اوغلو زمانی بود که با کفش روی سجاده نماز ایستاد تا از او عکس بگیرند. این تصویر، بازتاب وسیعی در شبکه‌های اجتماعی داشت و خشم مردم ترکیه را برانگیخت. حتی ابراز تأسف قلیچدار اغلو از ایستادن بر روی سجاده با کفش نیز موجب فروکش کردن خشم مردم نشد. او در این زمینه گفت: «من به شدت غمگین هستم. واقعیت این است که سجاده نماز را ندیدم. به هیچ وجه قصد خدشه‌دار کردن احساسات هیچ فردی در هیچ نقطه از جهان را نداشته و ندارم». این اتفاق واکنش «مصطفی وارانک» وزیر صنعت و فناوری ترکیه را نیز به دنبال داشت. وی با انتشار یک پست توئیتری نوشت: «کمال قلیچدار اغلو سجاده نماز را ندید. جانال کفتانچی هم سجاده را ندیده بود. سجاده در تیررس دیدِ زنانی که در کنار قلیچدار اوغلو بودند هم قرار نگرفت. هیچیک از اعضای حزب جمهوری‌خواه خلق که در آن مکان حضور داشتند، سجاده را ندیدند! عجیب نیست»؟ وی افزود: «کسانی که با ارزش‌های ملت خود بیگانه هستند، اگر به قدرت برسند، آیا از این ارزش‌ها حراست خواهند کرد»؟

ایستادن قلیچدار اوغلو بر روی سجاده نماز با کفش واکنش «رجب طیب اردوغان» را هم به دنبال داشت. اردوغان با واکنش خود نمک به زخم قلیچدار اوغلو پاشید. زمانی که رئیس شهرداری منطقه «باغجیلار» استانبول در حضور پُر تعداد طرفداران اردوغان، سجاده نمازی را به وی هدیه داد، اردوغان در سخنانی گفت: «این سجاده نماز برای لگدمال شدن در زیر پا نیست، بلکه برای اقامه نماز شکر در روز 15 مِی [روز اعلام نتایج انتخابات] است ان شاء الله». در پایان باید گفت که اختلافات ایدئولوژیک میان حزب جمهوری‌خواه خلق و حزب عدالت و توسعه ـ برخلاف چندین و چند دهه گذشته ـ امروز دیگر مسئله اصلی و محوری نیست، زیرا این اختلافات جای خود را به رقابت بر سَر برنامه‌های بازسازیِ ویرانی‌های به جای‌مانده از زلزله ماه فوریه گذشته، بهبود بخشیدن به وضعیت معیشتی شهروندان و تقویت و توسعه اقتصاد کشور، داده‌اند.