تاریخ اسلام در اوکراین از طریق مهمترین مساجد آن
عندلیب فرازی صابر – نون پست
ترجمه: رامین حسین آبادیان
شاید تاریخ غنیِ اوکراین به ویژه مسأله وجود مساجد در آنجا خیلی در سطح وسیع شناخته شده نباشد اما باید دانست که در دوران حکمرانی حکومت شوروی سابق، حدود 1500 مسجد در اراضی شوروی وجود داشته است. هرچند که تا به امروز از تعداد این مساجد کاسته شده است، اما هنوز هم مساجد برجسته و معروفی از میان آن‌ها باقی مانده‌اند که جملگی در برابر یک قرن جنگ، انقلاب و منازعه دینی، مقاومت کردند. اسلام زمانی به صورت رسمی وارد اوکراین شد که حکامِ مغولِ آن (معروف به خاناتِ حاکم بر اردوی زرّین) در اوایل قرن چهاردهم به دین اسلام گرویدند. با این حال، پس از فروپاشی امپراتوری مغول‌ها در اواخر قرن پانزدهم، حکومتِ «خانات کریمه» روی کار آمد و بدین‌ترتیب، تاتارها یعنی نوادگان مغول‌ها قدرت را به دست گرفتند. «خانات کریمه» در ابتداء یک حکومت مستقل بود اما پس از مدتی تحت سیطره امپراتوری عثمانی قرار گرفت. این حکومت سپس به امپراتوری روسیه ملحق شد. پس آنکه «خانات کریمه» به روسیه ملحق گردید، جوامع مسلمان در «کریمه» به صورت تدریجی حرکت خود به سمت بخش‌های دیگری از اوکراین به ویژه شهرهای جنوبی و شرقی نظیر «دونتسک»، «لوهانسک» و «خارکوف» را آغاز کردند و به این شهرها منتقل شدند. در حال حاضر، «خارکوف» مرکز جنگِ امروز روسیه علیه اوکراین محسوب می‌شود؛ یعنی درست جایی که تاتارها در اوایل سال 1840 در آنجا استقرار یافتند. شهر «اودسا» از اهمیت ویژه و بسزایی برخوردار است؛ به ویژه اینکه مرکز حرکت به سمت عربستان در سفر حج نیز بوده است. با این‌حال، پس از آنکه این شهر در سال 1783 به امپراتوری روسیه ملحق شد، روس‌ها تمام تلاش خود را به کار بستند تا از نفوذ و تأثیرگذاری اسلام در آنجا ممانعت به عمل آورند.
باید به این مسأله نیز اشاره کرد که برخی از مساجد در اوکراین به کلیسا تبدیل شدند. ازجمله می‌توان به مسجد جامع «المفتی» در شهر «تئودوزیا» اشاره کرد که در اطراف دریای سیاه واقع شده است. این مسجد در دوران حکمرانی روس‌ها برای مدتی به یک کلیسای کاتولیک تبدیل شد. با این وجود، در سال 1998 بود که بار دیگر به اصلِ خود به عنوان یک مسجد بازگردانده شد. «نیکول نور کانکال» که یک مورخ هنر است، تصریح می‌کند: «علیرغم اینکه امروز تنها 160 مسجد در اوکراین به چشم می‌خورد، اما باید گفت که این کشور پیشتر 1474 مسجد سنتی داشته است. در زمان حکمرانی بلشویک‌ها و پس از انقلاب ماه اکتبر سال 1917 مسلمانان و پیروان دیگر ادیان نیز همچون مسیحیان با ظلم و ستم بسیاری مواجه شدند». در زمان حکمرانی «ژوزف استالین» رهبر اتحاد شوروی بود که مساجد بسته شدند و تاتارهای «کریمه» به آسیای میانه تبعید گشتند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تأسیس «اوکراینِ مستقل»، مسلمانان این سرزمین یک بار دیگر سربرآوردند و پس از آن، مساجد در آنجا یکی پس از دیگری بازگشایی شدند. در همینحال، به تمامی تبعیدشدگان اجازه داده شد تا به سرزمین خود بازگردند. با وجود اینکه شمار مسلمانان در اوکراین همچنان اندک است و تقریبا 1 درصد از مجموع جمعیت آنجا را دربر می‌گیرد اما با این حال، حضورِ دین در مساجدِ واقع در سراسر این کشور به صورت کاملا پُررنگ به چشم می‌خورد.
در ادامه برخی از مهمترین مساجد در اوکراین را معرفی می‌کنیم؛
مسجد «ازبک هان» در شهر «سِتاری کریمه»
این مسجد در سال 1314 و در زمان حکمرانی فرمانده مغولی یعنی «ازبک هان» احداث شد. در حقیقت، مسجد مذکور قدیمی‌ترین مسجد در شرق اروپا به شمار می‌رود. احداث این مسجد با گرایش بیش از پیش مغول‌ها به اسلام در اروپای شرقی و نیز خاورمیانه، همزمان شد.
بسیاری معتقدند که این مسجد قدیمی‌ترین مساجد در شرق اروپا محسوب می‌شود
مورخان در خصوص چرایی انتخاب دین اسلام توسط مغول‌ها، علل و عوامل متفاوتی را مطرح می‌کنند. با این حال، می‌توان گفت که برخی به دلیل علل و عوامل روانی و برخی دیگر برای تحقق منافع سیاسی، این دین را انتخاب کردند. در برخی از موارد، هم‌پیمانان و متحدانِ ترک‌تبارِ رهبرانِ مغول، مسلمان بودند. 18 سال پس از احداث مسجد مذکور، مدرسه‌ای احداث و به دیوار جنوبی مسجد متصل شد. از همین روی، مسجد «ازبک هان» شهرت بیشتری نزد عموم پیدا کرد. اگر ساختار معماری این مسجد دارای طرح‌های چشمگیر «مقرنس» [یکی از عناصر تزئینی معماری] نبود، مانند یک ساختمان آجری ساده به نظر می‌رسید. پس از آنکه این مسجد در دوران حکمرانی اتحاد شوروی به ویرانه تبدیل شد، فرایند ترمیم و بازسازی آن در سال 2017 آغاز گشت. لازم به ذکر است که در هنگام بازسازی مسجد مذکور، از طرح‌های معماری عربی جدید استفاده و بهره‌برداری شد.
مسجد جامع «الجمعه» در شهر «یوپاتوریا»
مسجد جامع «الجمعه» توسط «دِولِت گرای اول» رهبر «کریمه» و همپیمان عثمانی‌ها در اواسط قرن پانزدهم احداث شد. می‌توان از معماری این مسجد به عنوان نمونه‌ای از معماری متأثر از الگوی عثمانی‌ها یاد کرد. پس از آنکه «دولت گرای اول» در جریان سلسله عملیات‌های نظامی علیه نیروهای روسی در دوران حکمرانی خود متحمل شکست شد، به برخورداری از گرایشِ مفرط ضد روسی معروف گشت. گفته می‌شود که پس از شعله‌ور شدن آتش جنگ در «کریمه»، مسجد جامع «الجمعه» به طور کامل ویران شد.
این مسجد توسط معمار مشهور عثمانی یعنی معمار «سِنان» طراحی شد
«دولت گرای اول» از معمار مشهور عثمانی به نام «سِنان» برای ساخت و احداث این مسجد استفاده کرد. «سِنان» کسی است که مسجد «سلیمانیه» در «استانبول» و پل «موستار» در بوسنی را ساخته است. مسجد جامع «الجمعه» به صورت چندگنبدی طراحی شد و کار ساخت آن در سال 1564 به اتمام رسید. در واقع، این تنها مسجد در «کریمه» بود که به این شکل ساخته شد. در گنبد اصلی مسجد 16 پنجره وجود دارد که نور از طریق آن‌ها به صحن اصلی ساطع می‌شود. این مسجد تاکنون بارها طی چند نوبت ترمیم و بازسازی شده است. به عنوان نمونه، در زمان حکمرانی اتحاد شوروی در سال 1970 مسجد مذکور ترمیم و بازسازی شد. حاکمان کمونیست اوکراین، مسجد «الجمعه» را به یک موزه تبدیل کردند. با این حال، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1990، این مسجد هویت دینیِ اصلی خود را بازیابی کرد.
مسجد «سلطان سلیمان» در شهر «ماریوپل»
این مسجد به افتخار «سلطان سلیمان» پادشاه عثمانی و همسرش، ساخته شد. در ساخت این مسجد از طرح‌های معماری عثمانی و تاتاری به صورت مشترک استفاده شد. مسجد «سلطان سلیمان» یکی از زیباترین مساجد اوکراین به شمار می‌رود و در کنار دریای «آزوف» در شهر «ماریوپل» واقع شده است.
محدوده مسجد «سلطان سلیمان» یک منطقه گردشگری در شهر ساحلی «ماریوپل» است
پس از حمله نظامی کنونی روسیه به کشور اوکراین، گزارش‌های غیردقیق و البته تأییدنشده‌ای پیرامون آسیب دیدن این مسجد در نتیجه بمباران هوایی روس‌ها منتشر شد. با این حال، مسئولان و متولیان مسجد اعلام کردند که بمب‌های شلیکشده در فاصله 700 متری از ساختمانِ مسجد فرود آمده‌اند و به خودِ مسجد اصابت نکرده‌اند. گفته می‌شود که در ساخت این مسجد از الگوی مسجد «سلیمانیه» در شهر «استانبول» ترکیه استفاده شده است. «صالح جیهان» تاجر و سرمایه‌گذار ترکیه‌ای با حمایت‌های مالی خود موجب شد تا این مسجد در سال 2007 درب‌های خود را به روی نمازگزاران بگشاید. پس از آن، مرکز امور دینی ترکیه، امام جماعت مسجد را مشخص و تعیین کرد.
مسجد «الرحمه» در شهر «کی‌یف»
مسجد «الرحمه» در سال 2001 در شهر «کی‌یف» پایتخت اوکراین احداث شد. این مسجد وسعت زیادی دارد. مساحت آن به 3200 متر مربع می‌رسد و دارای 3 صحن است. طبق گزارش‌های منتشرشده، مسجد «الرحمه» برای حضور 3 هزار نمازگزار در آن گنجایش دارد. مناره‌های مسجد نیز تا 27 متر در آسمان ارتفاع دارند.
مسجد «الرحمه» در منطقه «تراتاکا» در «کی‌یف» پایتخت اوکراین ساخته شد
مسجد «الرحمه» در نزدیکی رشته‌کوه‌هایی واقع در منطقه «تراتاکا» قرار دارد. «تراتاکا» در واقع منطقه‌ای است که اهالی جامعه تاتاری «نیژنی نووگورود» از سال 1840 در آنجا سکونت گزیدند. اهالی «تراتاکا» عادت داشتند نماز را در منزل یکی از ائمه جماعت در این منطقه اقامه کنند اما گفته می‌شود که در سال 1913 حاکم محلی آنجا یعنی «میخائیل سوکووکین»، سنگ بنای ساخت اولین مسجد در «کی‌یف» را بنیان نهاد. با تمامی این‌ها، چندین دهه جنگ، خونریزی، درگیری، انقلاب و … موجب شد تا کار ساخت مسجد در «کی‌یف» به سرانجام نرسد. از همین روی، کار ساخت مسجد «الرحمه» رسما در سال 1994 یعنی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد.
مسجد جامع «خارکوف» در شهر «خارکوف»
مسجد جامع «خارکوف» در سال 2006 در موقعیت جغرافیایی یک مسجد قدیمی دیگر که در سال 1906 احداث شده بود، ساخته شد. این مسجد قدیمی در سال 1936 توسط نیروهای نظامی اتحاد جماهیر شوروی ویران شده بود. جامعه مسلمان (متشکل از نوادگان تاتارها و سربازان باشقیر) ساکنان شهر «خارکوف» را تشکیل می‌دهند؛ کسانی که در در جریان جنگ میان روسیه و ترکیه در سال 1877 به آنجا منتقل شدند و ترجیح دادند تا همانجا هم باقی بمانند.
کمونیست‌ها در سال 1936 مسجد «خارکوف» را به بهانه مسدود کردن جریان آبِ رودخانه تخریب کردند
در دوران حکمرانی «ژوزف استالین»، مسئولان کمونیست اتحاد جماهیر شوروی مدعی شدند که مسجد شهر «خارکوف» از جریان یافتن آب رودخانه «لبان» جلوگیری می‌کند و باید هرچه سریعتر تخریب گردد. مسئولان کمونیست اعلام کردند که باید به جای مسجد «خارکوف» منازل مسکونی احداث شود. در سال 1999 بود که کار بازسازی مسجد بر اساس همان طرح‌های معماری پیشین آغاز گشت.
مسجد «السلام» در شهر «ادوسا»
گفته می‌شود که شهر «اودسا» در قرون وسطی و در اواسط قرن پانزدهم در موقعیت جغرافیایی یکی از مستعمره‌های تاتارها احداث شده است. این شهر در حد فاصل میان قرن‌های شانزدهم و هجدهم به دژی مستحکم برای عثمانی‌ها تبدیل شد. پس از آن، جامعه مسلمان در آنجا رشد پیدا کرد و شکوفا شد. در قرن نوزدهم یک معمار آذربایجانی برجسته و مشهور به نام «کربلایی صفی‌خان قره‌باغی» مسجدی را در مرکز شهر تأسیس کرد و زمینِ مجاور آن به قبرستان مسلمانان تبدیل شد.
مسجد «السلام» به دلیل نوع طرح‌های معماری بکاررفته در آن از دیگر مساجد عثمانی در منطقه متمایز است
اتحاد جماهیر شوروی این مسجد را ویران کرد تا اینکه در سال 1992 تاتارهای «کریمه» از تبعیدگاه‌های خود بازگشتند و یک انجمن اسلامی را در «اودسا» تأسیس کردند. این انجمن پیش از بازگشایی مجد مسجد «السلام» تأسیس شد. بنای جدید این مسجد در سال 2001 بازگشایی شد و معماری آن بر اساس معماریِ مغربی طراحی شد. «کیفان عدنان» تاجر و سرمایه‌گذار اهل سوریه هزینه‌های لازم برای بازگشایی مجدد مسجد را تأمین کرد. مسجد «السلام» افزون بر دارا بودن صحنی برای اقامه نماز، دارای بخش‌هایی است که در آن‌ها زبان عربی آموزش داده می‌شود.
مسجد جامع «بویوک جمعه» در شهر «سیمفروپول»
علیرغم اینکه کار ساخت مسجد جامع «بویوک جمعه» در سال 2015 و پس از الحاق شبه جزیره «کریمه» به اراضی روسیه آغاز شد، اما باید گفت که طرح احداث این مسجد با یک وقفه چند ساله به دلیل اهمال‌کاری‌های بوروکراتیک، از سال 1996 شروع شده بود. اهالی جامعه تاتار در سال 2008 شهر «خیام» را در همان موقعیت جغرافیایی مسجد تأسیس و اقدام به انتقال سنگ آهک به آنجا کردند. این اقدام تاتارها در واقع در اعتراض به تأخیر در ساخت مسجد انجام شد. البته سنگ‌هایی که به شهر «خیام» منتقل شدند به مثابه بناهای یادبودِ اجداد جامعه تاتار بودند. ساکنان جامعه تاتار، بر روی هریک از سنگ‌ها، اسامی اجداد و نزدیکانِ فوت‌شده خود را نوشتند.
مسجد «بویوک جمعه» هنوز هم در دست ساخت است
هزینه ساخت مسجد «بویوک جمعه» 10 میلیون دلار برآورد شده است و از آنجایی که ترکیه بخش اعظم هزینه مذکور را تأمین کرده است، این مسجد پس از افتتاح، به بزرگترین نهاد اسلامی در شبه جزیره «کریمه» تبدیل خواهد شد. مسجد «بویوک جمعه» مساحتی بالغ بر 1400 متر مربع خواهد داشت؛ کمااینکه برای اقامه نماز 4 هزار نمازگزار گنجایش دارد. گنبد بزرگ آن به ارتفاع 28 متر توسط 4 مناره به طول 50 متر احاطه خواهد شد. صحن داخلی مسجد نیز طبق اصول معماری عثمانی طراحی شده است. نمای داخلی مسجد به منظور ادای احترام به قصیده «نعمان چلبی جهان» شاعر تاتاری «کریمه» تحت عنوان «لاله زرد»، با گل‌های لاله زرد مزین شده است.
