آثار جمعیت‌شناختی بیماری‌های فراگیر در تاریخ سرزمین‌های عربی‌اسلامی
محمدجواد حسین زاده
«المرکز العربی للأبحاث و دراسه السیاسات» مؤسسه‌ای پژوهشی است که در زمینه علوم اجتماعی و مسائل ژئو‌استراتژیک فعالیت می‌کند.[1] چندی پیش و به مناسبت گسترش ویروس کرونا، دکتر «محمد أبطوی»[2] در این مؤسسه بحثی را در زمینه تاریخ فرهنگی‌اجتماعی بیماری‌های فراگیر در سرزمین های اسلامی ارائه کرد و در تاریخ 22 ژوئن متن مکتوب این ارائه منتشر شد.[3]
در بخشی از این پژوهش به طاعونی اشاره شده که در پایان حکومت امویان روی داده است. این طاعون که به نام اولین قربانی‌اش، طاعون «مسلم‌بن‌قتیبه» نامیده می‌شود، در دهه سوم قرن دوم هجری اتفاق افتاد و گفته شده که در روزهای اوج این طاعون روزانه هزار نفر جان‌شان را از دست می‌داده‌اند. غیر از آثار جمعیت‌شناختی، به لحاظ سیاسی این طاعون را یکی از عوامل مؤثر در پیروزی عباسیان بر امویان دانسته‌اند، چراکه عباسیان بهترین وقت مناسب برای شورش را زمانی دیدند که عراق و شام درگیر طاعون هستند.[4]
نکته دیگر این که پیش از قرن چهارم در کتاب‌های پزشکی اهتمام زیادی به وبا و بیماری‌های فراگیر دیده نمی‌شود ولی از ابتدای قرن چهارم جهشی قابل توجهی در این زمینه دیده می‌شود که می‌تواند ناشی از اهتمام برای از بین بردن آثار طبی‌اجتماعی طاعونی‌هایی باشد که پیش از آن اتفاق افتاده و تلفات زیادی گرفته بود.
بخش دیگری از این پژوهش، گزارشی است درباره کتاب «ماده البقاء بإصلاح فساد الهواء و التحرر من ضرر أوباء». این کتاب، نوشته «محمد التمیمی» است. وی که در قرن چهارم می‌زیسته، در قدس به دنیا آمد. در همان فلسطین پزشکی را آموخت. سپس به مصر رفت و شاهد ورود فاطمیان به آنجا بود و در همانجا در گذشت. التمیمی در کتاب‌اش که قدیمی‌ترین کتاب عربی موجود در زمینه «مهندسی محیط زیست» است، به طور مفصل درباره آلودگی آب و هوا و آثار آن بر محیط زیست و بیماری‌های فراگیر صحبت می‌کند. همچنین، شیوه‌های پاک‌سازی آب‌ها و ضد عفونی کردن را مطرح کرده و در زمینه پیشگیری از بیماری و بهداشت محیط سخن می‌گوید.
گفته شده که اهتمام التمیمی به بیماری‌های فراگیر به دلیل طاعون «عمواس» است. عمواس نام روستایی در استان «الرمله» فلسطین و شمال‌غرب شهر قدس است. در سال 18 قمری و در زمان حکومت عمر‌بن‌خطاب در این منطقه طاعونی اتفاق افتاد که در اثر آن جمعیت بسیاری از جمله برخی از صحابه مانند ابو‌عبیده جراح، معاذ‌بن‌جبل و یزید‌بن‌ابوسفیان از دنیا رفتند. این بیماری‌فراگیر و کشنده تا سال‌ها در حافظه ساکنان این منطقه باقی مانده و گویا التمیمی که در همسایگی این منطقه، یعنی در قدس زندگی می‌کرده، از این مسئله تأثیر‌پذیرفته و به همین دلیل، به طور جدّی به مباحث بیماری‌ها فراگیر پرداخته است.
بخش پایانی و مهم پژوهش ارائه شده، درباره اثر جمعیت‌شناسی (دموگرافی) طاعون یا مرگ سیاهی که در نیمه قرن هشتم هجری (قرن 14 میلادی) در آسیا، جهان اسلام و اروپا اتفاق افتاده بود، است. این رویداد در کنار سایر عوامل، موجب عقبگرد فرهنگی تمدنی و تغییرات جمعیتی‌اجتماعی در مناطق عربی دانسته شده است. نگاه به این مقطع تاریخی از آنجایی ضرورت دارد که نشان می‌دهد بیماری‌های فراگیر می‌توانند آینده را نیز تغییر داده و چنین پژوهشی صرفا جنبه تاریخی ندارد، بلکه برای پیشگیری از بحران‌های احتمالی آینده، بررسی این تجارب تاریخی لازم است.
به هر روی، بنا بر نتایج پژوهش‌های معاصر، این بیماری مرگبار که در قرن چهارده میلادی بسیاری از مناطق جهان و همه کشورهای عربی را در برگرفت، بزرگترین فاجعه بهداشتی شناخته شده در تاریخ بشریت است، به‌گونه‌ای که چهل تا شصت در‌صد ساکنان اروپا، خاورمیانه و شمال آفریقا را به کام مرگ کشاند. شاید تنها موردی که با ارقام وحشتناک مرگ در این فاجعه قرابت دارد، حصبه‌ای است که ساکنان اصلی آمریکا پس از رسیدن اروپایی‌ها به قاره آمریکا به آن مبتلا شدند.
به هر حال، ابن‌خلدون که دو نسل پس از این بیماری مرگبار زندگی می‌کرده، با واژه‌هایی که نشان‌گر درد و رنج عمیقی است، از حجم این مصیبت سخن می‌گوید. درباره نقطه آغاز این وبا و بیماری نیز به طور مشخص سخنی گفته نشده ولی دیدگاهی غیر یقینی وجود دارد که این بیماری از شرق آسیا آغاز شد و با سرعتی قابل توجه نسبت به امکانات آن زمان، به دیگر مناطق رسید. در نتیجه هم نتایج جمعیتی بزرگی در مناطق مبتلا شده، باقی گذاشت. از جمله این مناطق می‌توان به منطقه شام و مصر اشاره کرد که به لحاظ اجتماعی و اقتصادی با هم مرتبط بوده‌اند. به طور مشخص درباره مصر می‌توان گفت که در پی شیوع این بیماری، مصر نیمی از جمعیت‌اش را از دست داد. این قبیل تغییرات جمعیتی در اقتصاد هم تأثیر گذاشت و در این باره می‌توان از شهادت تاریخ‌نگارانی مانند مقریزی بهره برد. به علاوه اینکه از بین رفتن سرمایه‌های انسانی و به هم خوردن اوضاع اقتصادی در مناطق عربی، اروپائیان را برای چپاول این مناطق به طمع انداخت.
پانوشت:
[1] . مرکز این مؤسسه در دوحه پایتخت قطر قرار دارد.
[2] . استاد تاریخ و فلسفه علوم اجتماعی در دانشگاه «محمد الخامس رباط» و فارغ‌التحصیل دانشگاه سوربُن فرانسه.
[3] . عنوان این پژوهش عبارت است از: «دراسه الوبا و سبل التحرز منه؛ أوبئه فی الطب العربی و التاریخ الثقافی و الاجتماعی».
[4] . «الطاعون فی العصر الأموی؛ الصفحات المجهوله فی تاریخ الخلافه الأمویه»، نویسنده: «احمد العدوی»، منتشر شده در «المرکز العربی للابحات و دراسه السیاسات».
