نگاهی به رابطه قطر و اخوان‌المسلمین؛ چرا قطر از اخوان حمایت می‌کند؟

مهدی معرفت

تلاش‌های قطر برای تعریف گفتمان متمایز

هر چند امیر قطر رسیدن به دموکراسی واقعی و کنار گذاشتن فعالیت رادیکال را به‌عنوان دلیل حمایت این حکومت از اسلام‌گرایان بیان کرده است[۱]، اما به گفتۀ دیوید واینبرگ، تحلیل‌گر بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، قطری‌ها از این وحشت دارند که همانطور که کویت برای مدتی توسط عراقِ دوران صدام حسین بلعیده شد، طعمه حرص سعودی‌ها شوند![۲] آری، واقعیت این است که قطری که قصد داشت در مقابل هژمونی عربستان در گذشته و محور لیبرال امروز یعنی سعودی و امارات بایستد و همچنین در سطح داخلی و منطقه‌ای در گفتمان سعودی هضم نشود، نیازمند یک وجه ممیز و گفتمان اختصاصی در سطح داخلی و منطقه‌ای بود؛ بنابراین با پیش‌زمینۀ مذهبی سلفی که قطری‌ها داشتند، تلاش کردند با حمایت‌های مالی و معنوی از اسلام‌گرایان و پناه‌دادن به آنان، به‌ویژه إخوانی‌ها راه بسط نفوذ وهابیت عربستانی به ساختار قدرت خود را سد کرده، نظام  آموزشی و مدیریتی مستقل از سعودی برای خود تعریف کردند و با قرار گرفتن در مرکزیت محور اسلام‌گرا در سطح منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای پرچم گفتمان خاص خود را بالا بردند. چرا که حمایت از إخوان به‌معنای حمایت از تشکیلاتی بود که حتی تا عمق جهان غرب نفوذ داشت، بنابراین قطر به دستان درازی در سطح منطقه و حتی فراتر از آن تا جهان غرب دست یافت و بدین ترتیب از مدار دیپلماسی عربستان خارج شد و این اقدام باعث شد اعراب منطقه قطر را به عنوان یک کشور مستقل تعامل کنند و حضور إخوان مقدمه‌ای برای دستیابی قطر به همۀ این‌ خواسته‌ها بود.^[۳]

توجه به این نکته نیز ضروری است که قطر سابقۀ درگیری حکومتی و جریا‌های سنتی مذهبی سعودی با إخوان را در کارنامۀ خود نداشت و از طرفی تفکر إخوانی و نوسلفی‌ نیز محبوبیت بیشتری نسبت به سلفیت وهابی عربستان در میان مردم و روشنفکران منطقه داشت. پس برد خود را در حمایت از إخوان می‌دید.

به هر ترتیب با این سیاست قطر موفق شد نزاع و درگیری را از مرزهای خود به هزاران کیلومتر دورتر انتقال دهد.[۴] اتفاقی که نمونه هایی از آن را در سوریه، لیبی و مصر و از همه مهمتر در فلسطین می‌بینیم. سیاسیون و جنگجویانی که با حمایت یا به نیابت از دو محور اسلام‌گرا و لیبرال در حال مبارزه با یکدیگرند.

حضور اسلامگرایان در قطر

مدت‌ها قبل از بیداری اسلامی حکومت قطر با حمایت از برخی شخصیت‌های اسلام‌گرای إخوانی یعنی نزدیک‌ترین جریان سیاسی و مذهبی به اهداف اصلی محور مقاومت در میان اهل سنت، امکان ورود آنان را به قطر فراهم کرد. البته ورود این افراد به دهۀ ۱۹۵۰ باز می‌گردد چرا که از آن سال‌ها تاکنون دنیا پر از إخوانی‌هایی بوده است که به دنبال پناهندگی بودند ، شخصیت‌هایی که بعضا در کشور متبوع خود تحت فشار یا تحت تعقیب بودند.[۵]

موج اصلی حضور إخوان در قطر با ورود  «دکتر شیخ یوسف قرضاوی» رهبر معنوی إخوان‌المسلمین در ۱۹۶۱ به اوج خود رسید و بعد از آن «عباس مدنی» رهبر جبهه نجات اسلامی الجزایر، «راشد الغنوشی» رهبر حزب النهضۀ تونس، «خالد مشعل» رئیس سابق دفتر سیاسی حماس و … به قطر آمدند. این دست افراد با ورود خود کمک بسیار زیادی به تاسیس نظام آموزشی این کشور، مستقل از آموزه­های وهابیت کردند و افراد مورد نیاز برای نظام دیوانی قطر را تربیت نمودند. در ادامه به معرفی برخی از شخصیت‌های إخوانی که به قطر آمده‌اند خواهیم پرداخت.

قرضاوی در سال ۱۹۶۰ از مصر به قطر رفت. وی مدت‌ها به ادارۀ یک مؤسسه دینی مشغول بود و بعد از مدتی دانشکده‌ مطالعات اسلامی را در دانشگاه حمد بن خلیفه تأسیس کرد. همچنین وی فعالیت‌های رسانه‌ای خویش را با پخش برنامه «الشریعه و الحیاه» از شبکه الجزیره آغاز کرد. برنامه‌ای که ۴۰ تا ۶۰ میلیون مخاطب برای آن، تخمین زده شده بود.[۶]

شیخ یوسف قرضاوی در میان تمیم بن حمد آل ثانی امیر فعلی قطر و حمد بن خلیفه آل ثانی امیر سابق قطر

«عبد البدیع‌صقر» از دیگر شخصیت‌هایی بود که ۱۹۵۴ از مصر به قطر رفت و مدیر آموزش و همچنین مسئول کتابخانه ملی قطر شد و با مسولیت گرفتن وی، معلم‌های إخوانی تفکر اسلامی خود را در سیستم آموزشی قطر جا انداختند. اما وقتی شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی نتیجۀ فعالیت‌های صقر را در سال‌های بعد دید از نفوذ إخوان در سیستم آموزشی نگران شد و صقر را با  «عبدالله‌عبدالدایم» سوریه‌ای که  یک پان عرب ملی‌گرا بود، عوض کرد.[۷]

«عبدالمعازالستار» نماینده مخصوص «حسن‌البنا» در فلسطین، از دیگر شخصیت‌های إخوانی بود که در سال ۱۹۶۴، به عنوان بازرس مدارس در قطر فعالیت می کرد، بعدها به عنوان رئیس بخش علوم اسلامی در آموزش و پروزش انتخاب شد و در اوایل دهه ۱۹۶۰ او کمک به نوشتن کتاب های زیادی برای سیستم نوپای مدارس قطری کرد. همچنین کمال ناجی در سال‌های ۱۹۶۴ تا ۱۹۷۹ میلادی مسؤلیت‌هایی چون مدیر بخش آموزش ، ریس کمیته نشریات و مشاور روابط فرهنگی خارجی وزارت آموزش و پرورش داشته است؛ و بسیاری شخصیت‌های إخوانی دیگر همچون احمد العسال، شیخ زهیر الشاویش، عزالدین ابراهیم و … نقش مهمی در ایجاد موسسات و سیستم آموزشی قطر ایفا کرده و همچنین در ایجاد و کادرسازی سیستم اولیه بروکراسی قطر نقش اساسی داشته‌اند.

در حقیقت استفادۀ از إخوانی‌ها در سیستم آموزشی این فرصت را به قطر می‌داد تا از سیستم آموزشی وابستۀ به سعودی رهایی پیدا کنند. گفته می‌شود در این دوران اکثریت معلم‌هایی که برای مدارس قطری آورده می شدند از نظر ایدئولوژیک نزدیک به إخوان المسملین بودند و مدیران کلیدی هم غالبا إخوانی ها بودند. همچنین در آن سال‌ها شخصیت‌هایی چون محمد قطب، برادر سید قطب، محمد الغزالی، از رهبران إخوان المسلمین و عبدالوفاء التفتازانی برای سخنرانی به قطر دعوت می‌شدند.[۸]

اما این حضور پررنگ با مخالفت‌های پان‌عرب‌ها و بعثی‌های نفوذی مواجه شد[۹]  و از آنجا که قطر بر خلاف عربستان اعمال نفوذ جریان مذهبی را در سیستم اداری خود محدود کرده بود، نفوذ إخوان بیش‌تر از سطح آموزش و پرورش ادامه نیافت.[۱۰]

البته سیاست درب‌های باز قطر تنها به إخوانی‌ها اختصاص نداشت و برخی از روشنفکران و مبارزین مهم فلسطینی از جنبش فتح همچون هانی حسن، محمود عباس، رفیق شاکر النتشه، محمد یوسف النجار، کمال عدوان و … در قطر حضور داشتند و در مسؤلیت‌های آموزشی فعالیت می‌کردند.[۱۱]

چنانچه گفتیم یکی از  محرک‌های اصلی برای وارد کردن اعضای إخوان به قطر نیازهای اولیۀ این کشور به نیروی تحصیل کرده برای به عهده گرفتن طیف وسیعی از کارها از تدریس علوم اسلامی، ریاضیات، و دیگر موضوعات گرفته تا تاسیس و مدیریت بروکراسی نوظهور بوده است. این استخدام‌ها بوسیله طیف مذهبی قطر و در رأس آن‌ها عبدالله بن ترکی السبیعی و جاسم الدرویش صورت گرفت که هرچند سلفی وهابی بودند، اما از آن‌جا که وهابیت قطر به صلبیت و  سنتی بودن عربستان نبود و از طرفی امکان تأمین نیرو از علما و تحصیل‌کرده‌های وهابی از عربستان برای کادر اداری و آموزشی و قضائی فراهم نبود، قطر در این دوران(سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰) به سمت مهم‌ترین مؤسسۀ آموزشی جهان عرب یعنی الأزهر روی آورد و موفق شد بخشی از طیف إخوانی آن را جذب کند. در این سال‌ها قدرت نرم مصری‌ها در اوج خود بود و إخوان با اعتبارترین حرکت سیاسی اجتماعی آن روزها بود.

با به‌قدرت رسیدن حمد بن خلیفه آل ثانی بهره‌گیری از اعضای إخوان در قطر افزایش یافت و دولت همراهی بیشتری در بعد داخلی و بین‌المللی با سیاست‌های إخوان بروز داد. همچنین پناه‌دادن و میزبانی از إخوانی‎‌ها به قطر اجازه داد تا موقعیت منطقه‌ای خود را تحکیم کند. ایدئولوژی إخوان بسیار گسترده تر از تفکر وهابیت بود. از نظر عمل‌گرایانه، قطری که موقعیتی در سطح بین‌المللی و حتی نماینده‌ای در اجلاس‌های جهانی مسلمین نداشت[۱۲]، با میزبانی از إخوان، این امکان را به دست آورد تا خود را به عنوان سخن‌گوی اصلی این جریان معرفی نماید. اخوانی‌هایی که که  آشوب‌گران به نام آن زمان بودند.

حمایت از إخوان و اعطای کمک‌های مالی به اجلاس‌های جهانی مسلمین[۱۳] و بعدها، گسترش ایدئولوژی إخوان از طریق الجزیره، جایگاهی مهمی برای قطر در مسائل اساسی جهان اسلام و منطقه ایجاد کرد و نهایتا بهار عربی سر رسید، و مشخص شد که شماری از افرادی که قطر در طول دهه‌ها پرورانده بود و به آنان پناه داده بود ابزاری مفید برای نفوذ قطر در سراسر منطقه بوده‌اند.[۱۴]

اما حضور اسلام‌گرایان در قطر تنها شامل إخوان نیست؛ طالبان و حتی القاعده نیز دفتری در قطر تأسیس کردند! این اقدامات نه تنها منجر به ناراحتی دشمنان غربی اسلام و اسلام‌گرایی نسبت به قطر شده است بلکه همسایگان لیبرال قطر را نیز به خشم آورده است. از دیگر موارد خشم روز افزون غرب، حضور علمای سلفی در مساجد مهم قطر همچون مسجد جامع امام محمد بن عبدالوهاب دوحه برای ترویج ایدئولوژی‌های افراطی القاعده و داعش است.[۱۵]

اتحادیه جهانی علمای مسلمان

این مجموعه که در ۲۰۰۴ به ریاست شیخ یوسف قرضاوی در قطر و با حضور علمای سرشناس غالبا اسلام‌گرای جهان اسلام چون عبدالله بن بیه، سلمان العوده، خالد العجیمی، أحمد الریسونی، علی قره داغی، راشد الغنوشی، صفوت حجازی  و… تأسیس شد؛ البته بن بیه در ۲۰۱۳ از این اتحادیه جدا شد و به  «مجلس حکماء المسلمین» در امارات پیوست![۱۶]

«الاتحاد العالمی لعلماء المسلمین» در حقیقت سازمان علمای إخوانی و نوسلفی‌ در جهان اسلام است که رقیب «رابطه العالم الاسلامی» عربستان، به‌عنوان سازمان علمائی سلفیت سنتی و «مجلس حکماء المسلمین» امارات یا همان داعیه‌دار سنّی‌گری سنّتی و صوفیانه، محسوب می‌شود.[۱۷]

از مهم‌ترین اهداف تأسیس آن اهتمام به مسئلۀ فلسطین بوده است. همچنین حمایت این سازمان از حزب الله لبنان در جریان جنگ سی وسه روزۀ حزب الله با اسرائیل تفاوت رویکرد این سازمان علمائی را با رقابیش بیش از پیش نمایان کرد.

دانشگاه‌های اسلامی

دانشگاه‌های اسلامی در قطر شامل دانشکده شریعت و مطالعات اسلامیِ دانشگاه قطر، دانشکده‌ مطالعات اسلامیِ دانشگاه حمد بن خلیفه و دانشگاه مجازی اسلامی می‌باشند. در این میان دانشکدۀ شریعت و مطالعات اسلامی با ریاست دکتر یوسف محمود محمد الصدیقی متمرکز بر مطالعات رایج در علوم اسلامی و تربیت مبلغین سنتی بوده است[۱۸] و دانشگاه مجازی اسلامی با مدیریت دکتر بلال فیلیپس به برگزاری دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد در رشته‌های متنوع مرتبط با علوم اسلامی در بستر وب می‌پردازد و گفته می‌شود که بیش از ۴۲۰ هزار دانشجو از کشورهای مختلف در آن تحصیل می‌کنند.[۱۹]

وبگاه دانشگاه مجازی اسلامی

در ادامه به معرفی یکی از پایگاه‌های اصلی اسلام‌گرایان در داخل قطر، یعنی دانشکدۀ‌ مطالعات اسلامیِ دانشگاه حمد بن خلیفه خواهیم پرداخت.

دانشکده مطالعات اسلامی[۲۰]

این دانشکده ارائه دهندۀ برنامه‌های تحصیلات تکمیلی است و تبدیل شدن به محل اجتماع دانشمندان و رهبران فکری از سراسر جهان را در اهداف خود دارد. دانشکده‌ای که در مهمترین دانشگاه قطر به اسم امیر سابق این کشور و توسط بنیاد قطر، متعلق به مادر امیر فعلی قرار گرفته است.

حضور شخصیت هایی چون دکتر شیخ یوسف قرضاوی در رأس «مرکز اعتدال و نوآوری اسلامی القرضاوی» و دکتر محمد مختار شنقیطی از چهره‌های تأثیر گذار إخوان به‌ویژه در میان جوانان در این دانشکده در کسوت استاد اخلاق سیاسی قابل توجه است.

رئیس آن دکتر عماد الدین شاهین است که کارشناسی و کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه آمریکائی قاهره به پایان رسانده است و دارای دکتری از دانشکده مطالعات بین المللی پیشرفته جان هاپکینز می‌باشد و تدریس و پژوهش‌های وی بر موضوعات اسلام و سیاست، سیاست تطبیقی، دموکراسی و اصلاحات سیاسی در جوامع مسلمان تمرکز دارد. وی سردبیری «دایره المعارف اسلام و سیاست» آکسفورد و  تدریس و پژوهشگری حقوق اسلامی در دانشگاه هاروارد را نیز در کارنامۀ خود دارد.

این دانشگاه دو برنامۀ تحصیلات تکمیلی را با عنوان «الآداب فی الدراسات الإسلامیه»^[۲۱]و «العلوم فی التمویل الإسلامی»^[۲۲] برگزار می‌کند. همچنین «مرکز اقتصاد و امور مالی اسلامی»، «مرکز مطالعات قانونگذاری و اخلاق اسلامی»، «مرکز مشارکت مسلمانان در تمدن محمد بن حمد آل ثانی» و «مرکز اعتدال و نوآوری اسلامی القرضاوی» از مراکز زیر مجموعۀ این دانشکده هستند.[۲۳] در ادامه به معرفی مرکزی که به نام جناب دکتر شیخ یوسف قرضاوی نام گرفته است خواهیم پرداخت.

مرکز اعتدال و نوآوری اسلامی القرضاوی[۲۴]

این مرکز در سال ۲۰۰۸ به منظور تلاش برای ترویج مفهوم اعتدال و احیای تفکر اعتدال اسلامی از طریق تحقیقات علمی تأسیس شد و چشم اندازش ایجاد یک جامعه مبتنی بر اعتدال، همکاری و عدالت است که بوسیلۀ دانشی که با مسائل معاصر مانند دموکراسی، اقتصاد، حقوق بشر، نقش زنان و خانواده، مسائل زیست محیطی، چالش های جنگ و صلح، خشونت، تروریسم و فقدان توسعه تعامل دارد، پشتیبانی علمی می‌شود.

اهدافی که این مرکز برای خود در نظر گرفته است، شامل موارد زیر می‌باشد:

۱- تربیت محققان در زمینه مطالعات اسلامی و نشر اصول اعتدال و نوآوری در میان مسلمانان سراسر جهان به منظور مبارزه با ایدئولوژی های متعصب و افراط گرا.

۲- مشارکت در ایجاد یک جامعه انسانی فرهیخته و باز، بر پایه بازبودن در تعامل مثبت میان تمدن ها و فرهنگ‌ها ، همکاری، عدالت، مهربانی و آرامش، که این هدف از از طریق گفتگوی میان ادیان و تمدن ها محقق خواهد شد.

۳- تلاش برای ایجاد یک محیط پژوهشی سازنده و انتشار نشریات آن به زبان عربی و انگلیسی در بستر وب، تا برای خوانندگان و محققان علاقمند در دسترس باشد.

۴- بهره‌مند ساختن مسلمانانی که در سطح داخلی و جهانی در گفتگوهای  بین ادیان شرکت می‌کنند، از روش های گفت و گوی پربار و موثر.

۵- مشارکت در توسعه‌ی جامعه با ارائۀ مشاوره در مورد مسائل مذهبی و فرهنگی مربوط به جوامع مسلمان.

۶- راه‌اندازی پایگاه داده، برای بهرمند ساختن محققان و نویسندگان از اطلاعات و ارائه مشاوره‌های علمی به دانشجویان علاقمند به زمینه‌های تخصصی مرکز.

مهم‎ترین فعالیت‌های این مرکز شامل موارد زیر است:

ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی درباره اعتدال اسلامی، ایجاد یک کتابخانه تخصصی در تفکر اعتدال اسلامی، تولید انواع نشریات، از جمله کتاب‌ها، مقاله‌های پژوهشی در موضوع تفکر اعتدالی اسلام، مقاله‌های پژوهشی از پیشگامان اندیشۀ اعتدالی اسلام و ترجمه آثار منتخب، برگزاری سخنرانی‌های عمومی، سمینارها و کنفرانس‌ها و کارگاه‌هایی در مورد کاربردهای مختلف تفکر اعتدالی اسلام.

جایزه بین المللی شیخ یوسف القرضاوی برای مطالعات اسلامی:

دانشکدۀ مطالعات اسلامی جایزه‌ای  بین المللی، به افتخار شیخ یوسف القرضاوی، در به رسمیت شناختن نقش رهبری وی در اعتدال و نوآوری اسلامی و نقشش در پرداختن به مسائل معاصر از طریق تطبیق متوازن فقه با مقاصد شریعت و جوهر دین اختصاص داده است.

ادای احترام تمیم بن حمد آل ثانی امیر قطر به شیخ یوسف قرضاوی

این جایزۀ بین المللی هر سال به یک دانشمند برجسته و یک پژوهشگر جوان برای قدردانی از کمک هایشان در زمینه «مطالعات اسلامی و نقش آن‌ها در غنی سازی فرهنگ اسلامی» تعلق می گیرد.

هدف از این جایزه حمایت از پژوهش و مطالعاتی است که اندیشه‌ی اسلامی را از طریق تفکر اعتدالی و تطبیق اصول اسلامی با جوامع مدرن، غنی سازی می‌کنند، می‌باشد.

پانوشت:

[۱] . سید حمزه صفوی، کتاب قطر، ۱۳۹۴، مؤسسۀ آینده پژوهی جهان اسلام

[۲] . Jamie Dettmer, Qatar’s Foundation for Hypocrisy, 2015, Daily Beast:

<https://www.thedailybeast.com/qatars-foundation-for-hypocrisy>

[۳] . David Roberts, “Qatar and the MusliM Brotherhood: PragMatisM or Preference?”, 2014, Middle East Policy: <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/mepo.12084>

[۴] . سید حمزه صفوی، کتاب قطر، ۱۳۹۴، مؤسسۀ آینده پژوهی جهان اسلام

[۵] . David Roberts, “Qatar and the MusliM Brotherhood: PragMatisM or Preference?”, 2014, Middle East Policy: <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/mepo.12084>

[۶] . برای آشنائی بیشتر با شیخ یوسف قرضاوی به کتاب «اطلس رهبران»، تهیه شده توسط اندیشکده مرصاد مراجعه فرمائید.

[۷] . David Roberts, “Qatar and the Brotherhood” 2014 , Survival:

< https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00396338.2014.941557 >

[۸] . David Roberts, “Qatar and the MusliM Brotherhood: PragMatisM or Preference?”, 2014, Middle East Policy: <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/mepo.12084>

[۹] . همان

[۱۰] . David Roberts, “Qatar and the Brotherhood” 2014 , Survival:

< https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00396338.2014.941557 >

[۱۱] . David Roberts, “Qatar and the MusliM Brotherhood: PragMatisM or Preference?”, 2014, Middle East Policy: <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/mepo.12084>

[۱۲] . در اجلاس‌های چون مکه در سال ۱۹۲۶ ، قدس در سال ۱۹۵۱،کربلا در سال ۱۹۴۹و ۱۹۵۱و  بغداد در سال ۱۹۶۲، قطر نماینده‌ای نداشت، حال آنکه کویت و بحرین از سال ۱۹۵۱ نماینده می‌فرستادند.

[۱۳] . بعنوام مثال کمک ۵۰۰۰۰ پوندی به اجلاس مسلمانان در اوایل دهه ۱۹۶۰ نشان دهده تمایل به ایفای نقش در چنین مجامعی است.

[۱۴] . David Roberts, “Qatar and the MusliM Brotherhood: PragMatisM or Preference?”, 2014, Middle East Policy: <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/mepo.12084>

[۱۵] . «Qatar’s a U.S. Ally Against ISIS, So Why’s It Cheerleading the Bad Guys?» . Jamie Dettmer . 2015 : <www.thedailybeast.com >

[۱۶] . در بخش امارات این کتاب به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.

[۱۷] . گزارش کدام محمد، ۱۳۹۶، اندیشکدۀ مرصاد: <http://mersadcss.com/fa/product/1925/>

[۱۸] . وبگاه دانشکده: < www.qu.edu.qa/ar/sharia/ >

[۱۹] . وبگاه دانشکده: < www.islamiconlineuniversity.com >

[۲۰] . کلیه الدراسات الإسلامیه لجامعه حمد بن خلیفه

[۲۱] . این برنامه شامل پنج رشتۀ «الفقه المعاصر»، «الدراسات القرآنیه المعاصره»، «الفکر الإسلامی والأخلاق التطبیقیه»، «مقارنه الأدیان» و « الحضاره الإسلامیه والمجتمعات» می‌باشد. برخی از این رشته‌ها به زبان عربی و برخی انگلیسی تدریس می‌شوند.

[۲۲] . دوره‌ی کارشناسی ارشدی که در آن روش های کیفی و کمی در تحلیل امور مالی در دو نوع اسلامی و سنتی تدریس می‌شود.

[۲۳] . وبگاه دانشکده:< www.hbku.edu.qa/en/cis >

[۲۴] . مرکز القرضاوی للوسطیه الإسلامیه والتجدید