جایگاه کلام ماتریدیه در ترکیه

نشست «جریان‌شناسی ماتریدیه در ترکیه» با ارائه جناب حجت الاسلام و المسلمین لطف الله جلالی، استاد رشته مطالعات ادیان و مذاهب و متخصص در جریان شناسی ماتریدیه برگزار شد. این جلسه به همت انجمن علمی ادیان و مذاهب مدرسه امام خمینی(ره) در تالار شهید صدر همین مجموعه برقرار شد.

در ابتدا حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای جلالی در رابطه با پیشینه پژوهش و مطالعات مذاهب نکاتی مطرح کرده و گفت فعالیتهای پژوهشی و مطالعات راجع به مذاهب در میان مسلمانان و حوزه علمیه سابقه طولانی ندارد. کمتر از 50 سال می‌شود که به این قبیل موضوعات توجه شده است. مطالعه جریانهای مذهبی زنده و حاضر امروز جهان، باز هم متاخرتر است. به طور مثال بنده که مطالعه جریانات ماتریدیه را از سال 81 شروع کردم تقریبا هیچ کسی در این زمینه کار نکرده بود. علمای بزرگی بودند که بنده را از این نوع مطالعات منصرف می کردند، چرا که معتقد بودند این نوع جریانات در جهان اسلام وجود ندارد. می گفتند «نبش قبر نکنید، ارزش تحقیق ندارد.» البته بودند علمای دیگری که اطلاعات اندکی داشتند. بعد از چند سال مطالعه در این زمینه متوجه شدم که جمعیت قابل توجهی از مسلمانان ماتریدی هستند و تاثیرات فراوانی در مسائل اخیر جهان اسلام، بخصوص مواجهه با سلفیه و وهابی گری دارند.

وی در ادامه مباحث خود را ذیل 5 محور بیان کردند.

پراکندگی ماتریدیه در جهان:

طبق آمارهای مختلف جمعیت مسلمانان جهان حدودا 1.5 میلیارد نفر است که یک پنجم آنها به مذاهب غیر اهل‌سنت تعلق دارد. یعنی مذاهب شیعیان و اسماعیلیان و زیدیان. 1.2 میلیارد باقیمانده که اهل‌سنت هستند، عمدتا پیرو مذاهب فقهی ثلاثه حنفی، شافعی و مالکی هستند و به لحاظ کلامی 95 درصد از این جمعیت پیرو دو مکتب اشاعره و ماتریدیه هستند. باقیمانده اینها یعنی اهل حدیث و حنابله 5 درصد مسلمانان را تشکیل می دهند. در کل باید بگوییم که در میان اهل سنت، به لحاظ جمعیتی تعداد اشاعره اندکی از ماتریدی ها بیشتر هستند. ولی اگر فقط در مذهب حنفی که 53درصد اهل سنت را تشکیل می دهند، دقت کنیم، 20 درصد آنان اشعری و 80 درصد ماتریدی هستند. یعنی می توانیم بگوییم، حنفی ها که عمدتا به لحاظ کلامی ماتریدی هستند نیمی از اهل سنت جهان را تشکیل می‌دهند. حنفی‌های اشعری نیز عمدتا در عراق و سوریه هستند و جمعیت قابل توجهی نیز در شبه قاره هند دارند. از جمله شخصیتهای علمی برجسته و مهم آنان، سید ابوالحسن ندوی است که دارای 500 اثر است و ایشان به لحاظ کلامی اشعری و از منظر فقهی حنفی است. این وضعیت جمعیتی مسلمانان جهان بود.

این استاد دانشگاه و حوزه در ادامه به تشریح وضعیت جغرافیایی مسلمانان جهان پرداخت و گفت کانونهای اصلی ماتریدیه در جهان، به سه منطقه جغرافیایی تقسیم می‌شوند:

مناطق شرقی جهان اسلام: مهمترین کانون ماتریدیها در همین بخش است که از شرق ایران تا آنسوی مرزهای چین ادامه پیدا میکند. عمده اینها حنفی ماتریدی هستند و ترکیب جمعیتی بالایی را شامل می شوند. مثلا در هند با اینکه 13 درصد کل جمعیت هند هستند ولی تعداد آنها جمعیتی دو برابر ایران است. یعنی 160 میلیون نفر.

شامات و شمال آفریقا: کانون این منطقه جغرافیایی مصر است. اگر چه به لحاظ جمعیتی شافعی ها در مصر بیشترند ولی از آنجائیکه قوانین مدنی مصر از زمان عثمانی تا بحال بر اساس فقه حنفی می باشد، کلام ماتریدی که در پیوند با فقه حنفی است، جایگاه مهمی در این کشور دارد. همین مسئله مصر را تبدیل به کشوری کرده که حنفی ماتریدیهای نخبه زیادی درون خود پرورش داده است.

ترکیه و بالکان: بحث اصلی ما نیز مربوط به همین منطقه است که در ادامه به توضیح مفصل آن می‌پردازیم.

پیشینه ماتریدیه در ترکیه

ورود گرایشات فقه حنفی و کلام ماتریدی به ترکیه امروزی با ورود سلجوقیان به این منطقه همراه بوده است. پس از سلجوقیان، در سال 699 هجری عثمان بن ارطغرل که از نوادگان سلجوقیها بود،  زمام امور را به دست می‌گیرد و سلطنت عثمانی را در آسیای صغیر پایه گذاری می‌کند. در این حکومت، فقه حنفی به عنوان فقه رسمی مطرح شد، لذا عثمانیها نیز مانند سلجوقیها، در فروع پیرو ابوحنیفه و در اصول پیرو ماتریدی شدند. تمام قاضیان، مفتیان، خطیبان و رئیسان مدارس از علمای ماتریدی بودند و هریک از آنان آثار و آرای خود را آزادانه منتشر می‌کردند و حتی مورد تشویق نیز قرار می‌گرفتند. در این برهه نسبتاً طولانی بود که اندیشه ماتریدیه در شرق و غرب جهان اسلام منتشر شد و مکتب ماتریدی در این دوره به اوج شکوفایی خود رسید.

 در این دوره شخصیتها و علمای ماتریدی حنفی بسیاری به عثمانی آمدند و در همانجا به زندگی خود ادامه دادند. از جمله این بزرگان «مولانا جلال الدین بلخی» است. عده دیگری از این علما در خود عثمانی پرورش یافتند ازجمله: «مولی خضر بیک رومی» که اولین قاضی قسطنطنیه بوده‌است. «شمس الدین احمد خیالی» رومی عالم ممتاز دیگری هست که کتاب «حاشیه بر شرح عقائد نسفیه» را نوشته است. این کتاب از جمله مهمترین کتابهای مکتب ماتریدی است که نزدیک به 60 شرح  و حاشیه و حاشیه بر حاشیه بر آن نوشته شده است. چیزی معادل عروه مرحوم سید و تجریدالاعتقاد، میان شیعیان است. «ملا خسرو فرامرز رومی» که به ابوحنیفه دوم شهرت یافت و از جمله قاضی عسگران عثمانی بوده‌است. قاضی شمس الدین شیخ الاسلام مشهور به ابن کمال پاشا شخصیت مهم دیگری است که فتوا به کفر شیعیان داد. این فتوا در جواب سربازان ترک صادر شد، زمانی که ینی‌چری‌ها یعنی سربازان عثمانی پس از جنگ تبریز به سراغ او آمدند و گفتند «ما با شیعیان نمی‌جنگیم، چرا که آنها نماز می‌خوانند. شما گفته بودید که آنها رافضی هستند و نماز نمی‌خوانند، قبله ندارند». این فتوا اولین فتوای کفر شیعه در میان حنفیان به حساب می‌آید. دوکتاب مهم به نامهای «التجوید فی علم الکلام» و «التجرید فی شرح التجوید» دارد. شخصیت مهم دیگر که مدتی امیرالحاج حکومت عثمانی بود، «کمال‌الدین احمد بن حسن بن سنان بیاضی رومی» است. از علمای متاخر هم اگر نام ببریم باید نام «شیخ محمد زائد کوثری» را به میان بیاوریم. او آخرین شیخ الاسلام عثمانی بود و با شاه اختلاف پیدا کرد و در نتیجه استعفا داد. پس از آن سازمان مشیخت لغو شد و بجای آن وزارت اوقاف ترکیه تاسیس شد. کتاب مهم او نیز «العقیده و علم الکلام» است.

وضعیت کنونی عقائد و باورهای کلامی اهل سنت در ترکیه و کشورهای مجاور

در کشورهای همسایه ترکیه، یعنی در کشورهای حوزه بالکان نیز حدود نیمی از جمعیت حدوداً ده میلیونی کشورهای مقدونیه (2 میلیون جمعیت با 30% مسلمان حنفی)، قبرس (1 میلیون و 200 هزار جمعیت با حدود 30% مسلمان)، آلبانی (3 میلیون جمعیت با حدود 60% مسلمان) و بوسنی و هرزگوین (4 میلیون جمعیت با بیش از 50% مسلمان) را حنفیان ماتریدی‌مسلک تشکیل می‌دهند. چنانکه بسیاری از مسلمانان مهاجر در اروپا را نیز مهاجران ترک تشکیل می‌دهند که عمدتاً حنفی ـ ماتریدی اند. همانگونه که در کشور رومانی نیز حدود 65 هزار مسلمان ترک و تاتار زندگی می‌کنند که حنفی ـ ماتریدی اند.

این محقق و پژوهشگر برجسته در رابطه با نحوه تاثیرگذاری ماتریدیه در جامعه ترکیه به سخنی از غزالی تمسک کرد و اظهار داشت که به گفته غزالی «فقه مانند غذاست و کلام مانند دوا». دوا هم زمانی به کار می‌آید که انسان بیمار شود. توده های مردم با علم کلام ارتباط مستقیم ندارند ولی همیشه با فقه سر و کار دارند. ماتریدیه چون مذهبی کلامی است، جزو ناخودآگاه مردم است و فقط عالمان به آن واقف هستند. در نتیجه مردم ترکیه نیز به طور ناخودآگاه پیرو کلام ماتریدیه هستند ولی اگر از آنها سوال کنید پیرو چه اعتقاداتی هستی می‌گوید من اهل سنت هستم. به عبارت دیگر باید عرض کنیم که دین از دو بخش تشکیل می‌شود. اعتقادات کلامی که علما با آن سر و کار دارند و مناسکی که توده آن را می‌فهمند و به آن عامل هستند. اعتقادات اهل سنت افغانستان و هند و ترکیه در میان عوام مشخص نیست بلکه از روی کتابهای درسی آنها می توان به آن پی برد. در دارالعلوم ها، حوزه ها، مدارس و دانشگاهها سرفصلهایی که ارائه می شود، مربوط به مکتب ماتریدی است.

سازمانها و مراکز مهم مکتب ماتریدی در ترکیه

مهمترین و اصلی‌ترین سازمانی که باید از آن نام برد، «سازمان دیانت» است. در سلطنت عثمانی امور دینی بر عهده سازمانی به نام «مشیخت‏» بود که شیخ الاسلام ریاست آن را بر عهده داشت. در سال 1920میلادی وزارت مشیخت، شریعت و اوقاف، جای سازمان مشیخت را گرفت. با اضمحلال خلافت عثمانی و اعلام جمهوری در سوم مارس 1924م، سازمانی به نام «سازمان دیانت» وابسته به نخست ‏وزیری، تشکیل شد که وظیفه اصلی آن کنترل مسلمانان این کشور بوده و در واقع، برای محصور کردن بیشترِ فعالیت مذهبی مسلمانان دایر شده بود. در ادامه تغییرات مهمی در این سازمان بوجود آمد. در سال 1949 طی مصوبه ای نظام مدارس امام خطیب زیر نظر این سازمان شکل گرفت.  در ادامه نیز فعالیتهای آن، خصوصا در دوره حاکمیت حزب عدالت و توسعه رو به گسترش بوده است.

 این سازمان همراه با سازمان‌ها و احزاب اسلام‌خواه ترکیه توانسته است از مذهب حنفی در ترکیه پاسداری کند. همچنین فعالیتهای تبلیغی قابل توجهی توسط این سازمان صورت می‌گیرد که جنبه های اعتقادی، سیاسی و مذهبی دارد. البته تفکرات پان ترکیستی نیز در آن دیده می‌شود. با عنایت به این امور، اکنون سازمان دیانت ترکیه به عنوان یک مرکز و کانون فکری فرهنگی مهم برای حنفیان و ماتریدیان در آمده و در داخل و خارج از کشور ترکیه به فعالیت مشغول است. در داخل ترکیه سازمان دیانت به دور از ایجاد هرگونه تنش سیاسی، امر تبلیغ و انتشار اصول عالیه دینی را وظیفه خود می‏داند. ارشاد و راهنمایی مردم در اموری از قبیل اتحاد، برابری، فداکاری، تعاون، برادری، محبت، احترام، خوش‏ بینی، حمایت و نیز هشدار مردم در اموری که باعث ضعف در جامعه می‏گردد، همچون شراب، قمار، مواد مخدر، روابط غیر اخلاقی و… بر عهده این نهاد است. فعالیت‏های دینی علاوه بر مساجد در مدارس، بیمارستان‏ها، زندان‏ها، کارخانجات، مراکز دانشجویی، خانه‌های سالمندان، مهدهای کودک و … نیز انجام می‏شود. برقراری برنامه ‏های وعظ در ماه مبارک رمضان، ایام اعیاد و میلاد حضرت رسول «ص» از دیگر اقدامات این سازمان است.

همچنین فعالیتهای برون مرزی این نهاد شامل همکاری با کشورهایی از جمله افغانستان، ازبکستان و تاجیکستان است که در هر یک از این کشورها شعبه هایی راه اندازی کرده است. سازمان دیانت ترکیه در ایجاد اتحاد ترکی میان ترک‌های کشورهای پیش‌گفته فعالیت عمده‌ای دارد. دانشجویان مسلمان ترک از کشورهای آسیای میانه و قفقاز و نیز ترکان حنفی افغانستان (ازبک‌ها) از طریق سازمان دیانت جذب کشور ترکیه می‌شوند و ضمن تحصیل در دانشگاه‌های ترکیه، با معارف حنفی‌ـ ماتریدی نیز آشنا می‌شوند.

مدارس نهاد مهم دیگری است که باید نام ببریم. نکته مهمی که باید در رابطه با نظام مدارس در ترکیه عرض کنم اینست که  به طور کلی مدارس در ترکیه دو دسته هستند. یکی دولتی‌ها هستند که یک رویکرد سکولار دارند و تعلیمات دینی در آن وجود ندارد. دیگری مدارس امام خطیب است که تحت نظر سازمان دیانت، آموزه های دینی و مناسک مذهبی در آن آموزش داده می‌شود. از همان سال 1949 قرآن، فقه و عقاید بر اساس کتاب نجم الدین نسفی وارد برنامه های درسی این مدارس شد. در مورد جمعیت این مدارس آمار اینگونه است که تعداد دانش آموزان این مدارس در سال 2000 یعنی حدود 20 سال قبل 500 هزار نفر بوده و امروزه بالای 3 میلیون دانش آموز در مدارس اینها هستند.

از مدارس که بگذریم، دانشگاهها نیز محل تعلیم مکتب ماتریدی است. برای مثال اگر به سرفصلهای 2 دانشگاه مهم ترکیه توجه کنیم می بینیم که اینها بر اساس تعالیم ماتریدیه هستند. یکی دانشگاه الهیات استانبول و دیگری دانشگاه سلیمان دمیرل آنکارا. در این مراکز مهم تعلیمی مقالات و کتابهای متعددی در رابطه با مسائل کلامی-اعتقادی و مسائل بوجود آمده امروزی به چاپ رسیده است. مسائل مهمی از قبیل مواجهه مسلمانان با مدرنیته، نسبت علم و دین و بسیاری دیگر.

موسسه مهم دیگری که باید نام ببریم، موسسه «دایره المعارف ترک» است. نویسندگان مهمی از جمله توپال اوغلی، علی آروسی و امثالهم در اینجا مشغول بوده و هستند. این مرکز از جمله مراکز مهم فکری در جهان اسلام به حساب می‌آید.

آخرین مرکزی که باید به آن اشاره کنیم، موسسات و مدارس تحت نظر فتح الله گولن است. تفاوت این مرکز با دیگر مراکز اینست که رویکرد اینها منحصر در ماتریدیه نیست بلکه با دیگر جریانهای کلامی همکاری دارد. مثلا با اکراد ترکیه در تعامل هستند.

 مهمترین دانشمندان امروزی ماتریدی ترک و آثار آنها

اولین آنها پروفسور «بکر طوبال اوغلی» است که در سال 2016 از دنیا رفت. ایشان کتابهای متعددی به زبان ترکی و عربی نوشته است. کتاب «وجود خدا از منظر فیلسوفان و متکلمان مسلمان» را به زبان ترکی نگاشته است. کتاب «بدایه فی اصول الدین» را تصحیح و چاپ کرده است. کتاب «عقائد ماتریدی» ایشان از کتابهای بسیار مهم است. «عالم انسان و ماورای آن»، «زن در اسلام»، «محاورات دینی»، ترجمه کتاب «التوحید» آقای ماتریدی به زبان ترکی از دیگر کتابهای مهم او است.

شخصیت دیگر، احمد صائم کیلاووز است. متکلم برجسته ای که آثار فراوانی از جمله «عقائد ابوسالم سمرقندی»، «نمایی کلی از عقاید اسلام»، «اسلام در زمره ایمان»، «درآمدی بر علم کلام» و «حد ایمان و کفر» دارد.

محمد گورمز، رئیس سابق سازمان دیانت که در سال 2017 م از سمت خود کناره گیری کرد از جمله شخصیتهای مهم دیگر است. آثار مهم او کتابهای «عقائد اسلامی» به زبان ترکی، «المشاکل المنهجیه فی فهم و تفسیر السنه و الاحادیث» و «المصادر الأساسیه فى الدین السلامى: السنه والحدیث» به زبان عربی است.

رئیس فعلی سازمان دیانت، پروفسور علی ارباش از دیگر علمای برجسته ترکیه است که رشته ادیان را در دانشگاه سوربن فرانسه خوانده است. همچنین در مصر نیز تحصیلکرده است. آثار مهم ایشان «بررسی تاریخی مسیحیت»، «عالم فرشتگان»، «پرستش در مسیحیت» و «ادیان زنده جهان» است.

پروفسور سونمز کوتلو شخصیت مهم دیگری است که استاد دانشکده الهیات دانشگاه آنکارا است و کتاب بسیار مهمی به نام «امام ماتریدی و ماتریدیه» دارد.

آخرین شخصیت مدنظر نیز، پروفسور احمد آک است که مدیر گروه تاریخ مذاهب اسلامی دانشگاه اینونو در استان ملطیه ترکیه است و کتاب مهمی به نام «دانشمند بزرگ ترکی، ماتریدی و ماتریدیه» دارد.

به عنوان نکته پایانی باید عرض کنم که امروزه پشتوانه فکری ترکیه برای رسیدن به مرکزیت در جهان اسلام، همین مکتب ماتریدیه است و دولت ترکیه نیز از این گرایش سلمی و فرهنگی حمایت می‌کند. در این راستا دو همایش بزرگ، یکی سال 2009 در قونیه و یکی سال 2016 در استانبول با نام «ماتریدی و ماتریدیه» برگزار شد. یک نوع رقابت جدی هم  میان ترکیه و شبه قاره هند برای نمایندگی از مکتب ماتریدیه آغاز شده است.