درامی که درد و رنج‌های «مو» فلسطینی را با رویکرد کمدی روایت می‌کند

مها شهوان – نون بوست

اخیرا شاهد آن هستیم که نوع و ماهیت سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی فلسطینی در مقایسه با دوران گذشته متفاوت شده است، چراکه این فیلم‌ها و سریال‌ها، امروز به روش خاص خود، بینندگانشان در کشورهای غربی را مورد خطاب قرار می‌دهند. به عنوان نمونه، یک سریال فلسطینی به جای اینکه به روایتِ حیاتِ یکی از مَردان مقاومتِ تحت تعقیب اشغالگران اسرائیلی بپردازد، زندگیِ یکی از پناهندگان را که در جستجوی ثبات و تابعیت است، روایت می‌کند. البته نباید از کنار این مسئله نیز بگذریم که هر دو دسته از روایت‌ها، سرشار از درد و رنج و سختی هستند، چراکه فلسطینیان در داخل و خارج از اراضی خود با موانع، مشکلات و معضلات بسیاری مواجه هستند. «نِتفلیکس» (پلت‌فرم و شرکت تولیدکننده محتوای آمریکایی) سریال تلویزیونی و کُمدی «مو» (Mo) را پخش کرده است. «محمد عامر» شخصیت قهرمان این سریال است و در آن به روایت قصه یک پناهجوی فلسطینی که در شهر «هیوستون» واقع در ایالت «تگزاس» آمریکا زندگی می‌کند، می‌پردازد. در سریال مذکور، تلاش‌های روزانه شخصیت پناهجوی فلسطینی برای اثبات هویت خود به تصویر کشیده می‌شود. این سریال در هشت قسمت ساخته شده است و در تمامی قسمت‌ها یک سوژه مشخص و معین (زندگی پناهجوی فلسطینی در هیوستون) به تصویر کشته می‌شود.

پس از دیدن قسمت اول سریال، کسانی که همین چند سال پیش سریال مصریِ «رامی یوسف» [کارگردان سریال Mo] را مشاهده کرده باشند، متوجه می‌شوند که سریال جدیدش نیز نسخه فلسطینیِ همان سریال قبل است. علت این مسئله هم آن است که وی در هر دو سریال به روایت زندگی یک جوان عربیِ ساکن آمریکا و ارتباطات پیچیده آن با وطن، دین، فرهنگ و … می‌پردازد. در این سریال‌ها می‌بینیم که شخصیت‌های عربیِ اصیل، وطنی جز آمریکا نمی‌شناسند؛ کسانی که به دور از جوامع عربی، در آمریکا بزرگ شدند و پرورش یافتند.

قصه «مو» پناهجوی فلسطینی در «هیوستون» چیست؟

سریال «مو» (Mo) روایت‌کننده زندگی روزانه یک جوان پناهجوی فلسطینی به نام «محمد» است. در آمریکا او را «مو» و در خانه «حمودی» صدا می‌کنند. نقش مادر او را یک هنرمند فلسطینی به نام «فرح بسیسو» ایفاء می‌کند. او به خوبی از پسِ ایفای نقش خود به عنوان یک مادرِ مهاجر فلسطینی برآمده است؛ مادری که علیرغم مهاجرتش توانست عادات و سنت‌های خود را حفظ کند. او مدام مراقب فرزندانش است تا مبادا گرفتار محرّمات شوند. قهرمان سریال برادری دارد که از بیماری اوتیسم رنج می‌برد. خواهرش نیز علیرغم مخالفت خانواده‌اش با یک مَرد کانادایی ازدواج کرده است که بتواند تابعیت کانادا را بگیرد. پدرش هم از مدت‌ها پیش چشم از جهان فرو بسته است. پیشتر خانواده «مو» در کویت زندگی ‌می‌کردند اما پس از جنگ عراق مجبور شدند به ایالات متحده آمریکا بروند. علیرغم اینکه آن‌ها ۲۰ سال پیش وارد آمریکا شدند، اما از لحاظ قانونی به حقوق مشخص و معینی که بتوانند بر اساس آن یک زندگی طبیعی در این کشور داشته باشند، دست نیافته‌اند. در چنین شرایطی، «مو» به عنوان فرزند بزرگ خانواده مجبور می‌شود به صورت غیر قانونی مشغول به کار گردد تا بتواند هزینه‌های خانواده‌اش را تأمین کند. او گاهی با خودروی خود به فروش کالاهای دارایِ برندهای بین‌المللیِ جعلی می‌پردازد و گاهی نیز به عنوان «دی جی» فعالیت می‌کند. در تمام طول این مدت، خانواده قهرمان سریال متوجه نمی‌شوند که او از چیزی رنج می‌برد، زیرا «مو» اینگونه وانمود می‌کند که همه چیز خوب است و اوضاع به خوبی پیش می‌رود.

علیرغم اینکه قهرمان قصه یعنی «محمد عامر» همواره در طول روز به خانواده و دوستان خود رسیدگی می‌کند و نسبت به امورشان اهتمام جدی دارد، اما هرگاه به مسئله‌ای برمی‌خورد که راه حلی برای آن نمی‌یابد، با خود می‌جنگد. به عنوان نمونه، فاصله میان فرهنگ و دینِ اسلامی او با فرهنگ جامعه آمریکا چیزی است که ذهن قهرمان قصه را به شدت مشغول خود می‌سازد. بسیاری از فلسطینیان به این سریالِ درام کمدی واکنش مثبت نشان دادند و آن را برگرفته از واقعیت زندگی اجتماعی خود در آمریکا و کشورهای اروپایی دانستند. آن‌ها معتقدند که این سریال، تلاش‌شان برای دستیابی به یک تابعیت خارجی را به خوبی به تصویر کشیده است. بر اساس آنچه که گفته شد، فلسطینیان سریال «مو» را متمایز از دیگر سریال‌هایِ فلسطینی می‌دانند که تاکنون پخش شده است. آن‌ها بر این باورند که این سریال از حالت کلیشه‌ایِ پرداختن به درد و رنج‌های گذشته یعنی زمانی که سرزمین فلسطین به زور اشغال شد، فاصله گرفته و به جای آن، بر روی نسل دوم فلسطینیانِ مهاجر متمرکز شده است. افزون بر این، در سریال «مو» به تلاش‌ها برای ادغام فلسطینیان مهاجر در جوامع غربیِ نژادپرست پرداخته شده است. قهرمان سریال یعنی «عامر» در جریان یک مصاحبه گفت: «نگارش متن سریال ۹ سال به طول انجامید. به ضرس قاطع می‌توانم بگویم اولین بار است که یک سریالِ متقن و کامل از زندگی یک فلسطینی آن هم به در قالب یک کمدی پخش می‌شود. همانطور که می‌دانید این سریال، قصه یک پناهجوی فلسطینی را روایت می‌کند که در شهر هیوستون آمریکا بزرگ شده است. در این شهر، بسیاری از نژادها و اتباع کشورهای مختلف زندگی می‌کنند».

موافقان و مخالفان سریال «مو»

منتقدین، نظرات مختلفی در خصوص سریال فلسطینی «مو» دارند. برخی با این سریال موافقند و برخی دیگر با آن مخالفت می‌کنند. کسانی که با «مو» مخالفت می‌کنند، معتقدند که این سریال حاوی افکار مسمومی است، چراکه از طریق یک پلت‌فرم آمریکایی به نام «نتفلیکس» پخش شده است. این دست از منتقدین بر این باورند که کارنامه پلت‌فرم «نتفلیکس» نشان‌دهنده آن است که این پلت‌فرم همواره از روایت‌های اسرائیلی جانبداری کرده است. این درحالی است که در نقطه مقابل، منتقدینی نیز هستند که سریال «مو» را موفق توصیف می‌کنند. این دست از منتقدین معتقدند که سریال مذکور، شرایط اجتماعی یک پناهجوی فلسطینی در آمریکا را به صورت واقع‌بینانه به تصویر کشیده و به خوبی نشان می‌دهد که یک فلسطینی چگونه در برابر تمامی پدیده‌های وسوسه‌انگیز در ایالات متحده آمریکا، به دین، اصول و سنت‌های پایبند است.

در همین ارتباط، «سعید محمد» نویسنده و پژوهشگر فلسطینی تصریح می‌کند: «سریال مو که توسط یک فلسطینی‌الأصل ساخته شده است، پیچیدگی‌های زندگی یک پناهجوی فلسطینی در جامعه آمریکا را به صورت کمدی و کاملا ضعیف به تصویر کشیده است. همانطور که همگان می‌دانند، این سریال از طریق پلت‌فرم آمریکایی «نتفلیکس» پخش شده است. در خصوص ویژگی‌های فنی سریال نیز باید گفت که این یک کار هنری کاملا ازهم‌گسیخته، بسیار سطحی با رویکرد کمدیِ ضعیف است. افزون بر این، سریال مذکور دارای یک محتوای سیاسی مسموم نیز هست. با تمامی این‌ها، استعداد چشمگیر عامر در متمرکز شدن بر درد و رنج‌های نسل‌ دوم فلسطینیان مهاجر، ستودنی است». این نویسنده و پژوهشگر فلسطینی در ادامه نیز تصریح می‌کند: «واقعیت این است که عامر در زمینه ساخت آثار کمدی دارای یک استعداد واقعی است. او در سریال مو توانست فرهنگ اسلامی، عربی، فلسطینی را با زبان طنز ارائه دهد و تماشاچیان آمریکایی را به خنده وادارد؛ کسانی که پیشتر با بخش‌هایی از فرهنگِ شرقی برخورد داشته‌اند. این شخصیت فلسطینی‌الأصل از دروازه تجاوزهای نظامی ممکرر ایالات متحده آمریکا به افغانستان، عراق، لیبی، سوریه به شرح روایت خود مبادرت ورزیده است. او حتی به حوادث ۱۱ سپتامبر نیز اشاره کرده است».

در ادامه تحلیل این پژوهشگر فلسطینی عنوان شده است: «با این حال، در سریال مو شاهد هستیم که گفتمان سیاسی آن سست و شکننده است و یا حداقل، این گفتمان در چارچوب کمدی‌ای که عامر عرضه می‌کند، نمی‌گنجد. ساختار روایی سریال نیز ضعیف است اما پرداختن به دغدغه‌های هویتی زندگی نسل‌های دوم مهاجران فلسطین، بر این ضعف سایه می‌افکند و تا حدودی آن را پوشش می‌دهد». وی همچنین می‌افزاید: «سازنده سریال مو به صورت کاملا عامدانه به برخی اقداماتی که مسلمانان بر اساس دین خود انجام می‌دهند، اشاره می‌کند. در اینجا نیز شاهد آن هستیم که سطحی‌نگری در محتوا برجسته است. به عنوان نمونه، در سریال مو به بسیاری از امور سطحی نظیر درآوردن کفش قبل از ورود به خانه و … اشاره کرده است که قطعا تأثیری بر مخاطب آمریکایی ندارد». از سوی دیگر، «موسی برهومه» نویسنده و کارشناس اردنی نیز در خصوص سریال «مو» سخنانی را مطرح کرده است. «من سریال مو را دنبال کردم و می‌توانم بگویم که این سریال، مقتدرانه توانست تصویر پناهندگان فلسطینی را بازترسیم کند. در این سریال، مخاطبان می‌بینند که مو عامر تلاش دارد تا خود را به عنوان یک آمریکاییِ فلسطینی الأصل معرفی نماید و کسی است که از سرزمین پدری و اجدادی خود بیرون رانده شده است. در این سریال، همچنین درد و رنج‌های عامر در زمان مهاجرت اجباری به کویت در سال ۱۹۹۰ به تصویر کشیده شده است. کما اینکه مخاطب در ادامه سریال با جزئیاتِ مهاجرتِ اجباری‌تر وی از کویت به ایالات متحده آمریکا به دنبال وقوع جنگ خلیج [فارس] آشنا می‌شود. در آنجا نیز عامر با درد و رنج‌های جدیدی مواجه می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به تبعیض اشاره کرد. افزون بر این، نادیده گرفتن حق و حقوق او به عنوان یک شهروند پناهجو از جمله دیگر درد و رنج‌هایش در ایالات متحده آمریکا محسوب می‌‎شود. این درد و رنج تا جایی ادامه پیدا می‌کند که عامر و خانواده‌اش باید ۲۰ سال تنها برای دستیابی به تابعیت خارجی منتظر بمانند. هرچند که در وهله اول به نظر می‌رسد سریال مو روایت‌گر زندگی شخصی مو و خانواده‌اش و درد و رنج‌های آن‌ها پس از مهاجرت باشد اما این سریال در واقع، درد و رنج تمامی پناهندگان فلسطینی را روایت می‌کند؛ کسانی که هرچند از سرزمین مادری‌شان بیرون رانده شدند اما همچنان در تاریخ، ماندگار هستند.

«نتفلیکس» و «عادی‌سازیِ نرم»

پخش سریال فلسطینی «مو» از طریق پلت‌فرم آمریکایی «نتفلیکس» موجبات ناراحتی بسیاری را فراهم آورد و آن‌ها با توجه به سابقه جانبداری «نتفلیکس» از روایت‌های اسرائیلی، نسبت به حسن نیت این پلت‌فرم در پخش یک سریال فلسطینی تشکیک کردند. سابقه پلت‌فرم مذکور نشان از آن دارد که «نتفلیکس» حتی یک مرتبه هم با مسئله فلسطین ابراز همدردی نداشته است. معمولا زمانی که پلت‌فرم‌های آمریکایی و غربیِ حامی اشغالگران اسرائیلی از یک فلسطینی سخن می‌گویند، او را تروریست و ضدیهودی جلوه می‌دهند. منتقدین معتقدند که «نتفلیکس»، پلت‌‎فرمی است که فرهنگِ تغذیه‌شده توسط امپراتوری‌های جهانی را تولید می‌کند و با فلسفه خاص خود با جهان ارتباط برقرار می‌سازد. کاملا واضح و آشکار است که «نتفلیکس» فلسطین و فلسطینیان را صِرفا بر اساس مؤلفه‌ها و معیارهایِ آمریکایی معرفی می‌نماید. منتقدان معتقدند: «این پلت‌فرم آمریکایی اینگونه القاء می‌کند که هیچ نبردی تحت عنوان نبرد موجودیت میان فلسطینیان با رژیم عبری وجود ندارد و نبرد کنونی تنها در تلاش فلسطینیان برای دستیابی به حقوق قانونی و اجرایی‌شان در اراضی اشغالی و خارج از این اراضی، خلاصه می‌شود». منتقدان همچنین بر این باورند که پخش سریال «مو» از طریق پلت‌فرم آمریکایی «نتفلیکس» نوعی عادی‌سازی نرم با اوضاع کنونی است.

واضح است که در طول سال‌های اخیر، پلت‌فرم‌های آمریکایی هریک به تولید و عرضه آثار فلسطینی برای مخاطبان غربی پرداخته‌اند. در این آثار، مفاهیم و مضامینی نادرستی از ماهیت جامعه فلسطین ارائه شده است. در همین ارتباط، می‌توان به برخی از فیلم‌های جنجال‌ساز اشاره کرد. به عنوان نمونه، در فیلم «امیره» در قاچاق اسپرم اسرای فلسطینی به خارج از زندان‌های اسرائیل، تشکیک ایجاد می‌شود. ازجمله دیگر فیلم‌ها باید به «صالون هدی» اشاره کرد که در آن «خیانت به مبارزان مقاومت» و چگونگی «بکارگرفتن زنان برای جاسوسی و مزدوری» ترویج شده است. علیرغم اینکه پلت‌فرم «نتفلیکس» حجم زیادی از تولیدات فلسطینی اعم از آثار درام و مستند را پخش می‌کند، اما این اولین باری است که یک سریالِ محلی [سریال مو] را در چنین قالبی عرضه می‌‎نماید. باید به این مسئله توجه داشت که وجود محتوای عربی در پلت‌فرم «نتفلیکس» اصلا به این معنا نیست که این شرکت، مسئله فلسطین را در زمره اولویت‌های خود قرار داده و یا حتی به همبستگی با آن می‎پردازد.