ترکمانهای عراق؛ مواضع، رویکردها و چشم انداز
ترکمانها یکی از اقلیتهای قومی در عراق هستند که دارای رویکردهای مختلف مذهبی و سیاسی در معادلات داخلی و خارجی این کشور میباشند.

هادی محمدی فر
اندیشکده راهبردی تبیین – اقلیت های قومی – مذهبی امروزه به یکی از کانون های بحران در جهان معاصر تبدیل شده اند. مدیریت این اقلیت ها نقش مهمی در آینده هر نظام سیاسی دارد. غرب آسیا به عنوان یکی از مراکز تنش های قومی و مذهبی از این مساله مستثنی نیست. ترکمان های عراق به عنوان یکی از اقلیت های قومیِ تحت تاثیر چالش های داخلی از آغاز تشکیل عراق، نگرانی جامعه بین المللی را به دنبال داشته است. جایگاه، نقش و ساختار قومی – مذهبی ترکمان های عراق چگونه است و نگرش های داخلی و منطقه ای به ترکمن ها تحت تاثیر چه مولفه هایی است؟ مهمتر از همه چشم انداز ترکمان ها در آینده عراق، با توجه به برگزاری همهپرسی سپتامبر ۲۰۱۷ در اقلیم کردستان چگونه است؟ نوشتار حاضر درصدد است تا به سوالات فوق پاسخ دهد.
تحلیل مساله
قبل از هر چیز باید گفت ترکمانها با اینکه اقلیتی در دل اقلیت هستند[۱] اما از قدرت چانهزنی بسیاری برخوردارند. این مساله در انتخابات اقلیم کردستان و انتخابات مجلس نمایندگان عراق مشهود بود. ترکمان های عراقی در حد فاصل منطقه ای واقع شده اند که ترکمانلی نام دارد. این منطقه از تلعفر شروع شده و به نزدیکی های کفری و بدره میرسد. در مناطق تلعفر، امرلی، بشیر، بستاملی،محلبیه، قره تپه، سلیمان بگ، طوزخورماتو، آلتون کوپری و ینگیجه ترکمان ها در اکثریت و در مناطقی مانند اربیل و موصل، کرکوک، کفری، داقوق، مقدادیه، جلولا و سعدیه ترکمان ها در اقلیت هستند.[۲] جمعیت ترکمان های عراقی بین ۵۰۰ هزار نفر تا ۲ و نیم میلیون نفر تخمین زده اند اما جمعیت دقیق آنان ۲ تا ۳ درصد از جمعیت عراق است و از این جهت حدود ۵۰۰ تا هشتصد هزار نفر می باشند. تمرکز جمعیتی ترکمان ها در شهر کرکوک و تلعفر می باشد. در حدود ۹۰ درصد تلعفر ترکمن است. در رابطه با جمعیت ترکمن ها در کرکوک می توان گفت که چون آمار دقیقی نیست نمی توان اظهار نظر رسمی نمود اما از تعداد نمایندگان مجلس عراق و شورای استانی کرکوک می توان میزان جمعیت نسبی ترکمان ها را پی برد. در مجلس استانی کرکوک (با مجموعاً ۴۱ عضو) ترکیب در سال ۲۰۱۱ به صورت زیر بودهاست: ۲۷ عضو کرد، ۸ عضو عرب و ۶ عضو ترکمن. در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۴ از استان کرکوک، ۸ نماینده کرد، ۲ نماینده ترکمن و ۲ نماینده عرب به پارلمان راه یافتند. البته باید گفت این مساله به دلیل خروج عرب ها از کرکوک بعد از سال ۲۰۰۳ بوده است که در نتیجه پروژه عرب سازی کرکوک بعد از سال ۱۹۷۵ به این شهر کوچ کرده بودند. از لحاظ مذهبی هم در حدود ۶۰ درصد جمعیت ترکمان ها اهل تسنن و ۳۵ درصد اهل تشیع هستند. ترکمان های مسیحی هم در حدود سی هزار نفر هستند.[۳] مجموع این پراکندگی ها و تنوع مذهبی رویکردهای متفاوتی در داخل جامعه ترکمانی به وجود آورده است. این رویکردها تابعی از بازی قدرتهای منطقهای و بین المللی است.
رویکرد سیاسی ترکمان های عراق
گفته شد که ترکمان های عراقی در قالب شیعه و سنی رویکردهای متفاوتی در حوزه سیاسی دارند. این رویکردها عموما در میان جامعه ترکمانی شکل گرفته است که برخی از آنان همسو با دولت اقلیم کردستان و برخی دیگر همسو با دولت مرکزی عراق هستند. این دو رویکرد جامعه ترکمانی را با شکاف عمده روبه رو نموده است. هرچند جبهه ترکمانی عراق با گرایشهای سکولار تا حدی سعی نموده است این خلا را برطرف نماید اما بافت مذهبی و اسلامی عراق نیازمند همگرایی است و سکولاریسم توان حل مساله را ندارد.
الف) ترکمان های همسو با اقلیم کردستان: این احزاب بیشتر همسو با دولت اقلیم کردستان و خواستار رویکردهای دمکراتیک در چارچوب اقلیم هستند. گرایش دمکراتیک دارند و خواهان الحاق کرکوک به اقلیم کردستان عراق میباشند. این گروه از ترکمان ها تابع سیاست های مسعود بارزانی و نزدیکی به غرب هستند و از حمایت اهل تسنن عراق و دولت های عربی حاشیه خلیج فارس و عربستان برخوردارند. عمده ترین طرفداران این رویکرد عبارتند از حزب اخوان ترکمان عراق و جنبش دموکراتیک ترکمان عراق.
۱-حزب اخوان ترکمان عراق: این تشکل سیاسی به رهبری ولید شریکا است که نمایندگی مردم ترکمان عراق در پارلمان برعهده دارد. این حزب از حامیان حزب دمکرات کردستان عراق میباشد و همسو با جنبش دموکراتیک ترکمن خواهان الحاق منطقه نفتخیز کرکوک به حکومت کردستان عراق است.
۲-جنبش دموکراتیک ترکمان: این تشکل به رهبری نورالدین نجمالدین است که نمایندگی مردم ترکمان عراق در پارلمان را داشته و از شاخههای حزب دموکرات کردستان عراق میباشد. تشکیل دهندگان این حزب از اعضای سابق جبهه ترکمانهای عراق هستند که در سال ۲۰۰۴ میلادی آن را بهوجود آوردند. این حزب از مخالفان دخالت ترکیه در امور داخلی ترکمنهای عراق میباشد. جنبش دموکراتیک ترکمن به دلیل حمایت از انتقال منطقه نفتخیز کرکوک به حکومت اقلیم کردستان عراق از پشتیبانی و حمایت کُردها برخوردار است و در پارلمان اقلیم کردستان سه کرسی دارد. این جریان از تصمیم شورای استانی کرکوک در برافراشته شدن پرچم اقلیم کردستان در کنار پرچم عراق حمایت نمود. همانطور که می دانیم در مارس ۲۰۱۷ نجم الدین کریم استاندار کرکوک از حزب اتحادیه میهنی کردستان با حمایت ۲۶ نفر از نمایندگان شورای استاندرای کرکوک، پرچم اقلیم کردستان را در ادارات دولتی کرکوک برافراشت. در انتخابات پارلمان اقلیم کردستان در ۲۰۱۳ ترکمان های همسو با دولت اقلیم کردستان توانستند ۴ کرسی از مجموع ۵ کرسی اختصاصی را بدست آورند. این چهار کرسی در قالب سه فهرست لیست ترقیخواه ترکمانی به رهبری منا نبی قهوهچی (دو کرسی)، لیست اربیل ترکمانی (یک کرسی) و لیست تغییر و نوگرایی ترکمانی (یک کرسی) بدست آمد.[۴]
ب) ترکمان های همسو با دولت مرکزی عراق: برخلاف ترکمان های همسو با دولت اقلیم کردستان که عمدتاً اهل تسنن هستند، ترکمان های همسو با دولت مرکزی عراق عمدتاً شیعه بوده و منافع ترکمان های شیعه در اولویت آنان است. ترکمان های طرفدار این رویکرد عمدتاً خواهان تمرکز قدرت در دولت مرکزی عراق و عدم تجزیه این کشور هستند و مخالف سرسخت پیوستن استان کرکوک به اقلیم کردستان میباشند. عمده ترین حامیان این رویکرد عبارتند از :
۱-اتحادیه اسلامی ترکمانهای عراق: جریانی اسلامخواه با ایدئولوژی شیعی و تحت رهبری عباس البیاتی است. این اتحادیه در سال ۱۹۹۱ میلادی در عراق و به نمایندگی از مردم ترکمان عراق تشکیل شد. پس از انتخابات سال ۲۰۰۵ میلادی به یکی از شاخههای ائتلاف دولت ملی عراق و حزب الدعوه پیوست. معاون اتحاد اسلامی ترکمانهای عراق، جاسم محمدجعفر در سال ۲۰۰۵ وزیر مسکن دولت انتقالی و وزیر ورزش دولت نوری مالکی در سال ۲۰۰۶ بود. عباس البیاتی دیگر چهره برجسته این حزب از اعضای کمیته اصلاح قانون اساسی عراق و از اعضای کمیته پیگری مجلس عراق و عضو اصلی ائتلاف دولت قانون می باشد. البیاتی از مخالفان سرسخت کردها بوده و به دشمنی با کردها معروف است. وی حتی جناح های عرب همسو با اقلیم کردستان را به بی کفایتی متهم میکند به طوری که در فردای پس از انتخابات مارس ۲۰۱۴ گمانه زنی ها درباره پیوستن ائتلاف متحدون (به رهبری اسامه النجیفی) به ائتلاف دولت قانون را رد کرد و اعلام نمود که جناح «متحدون» جایی در ائتلافهای آینده دولت قانون ندارد.[۵] وی همچنین از نخستین کسانی بود که موضع شورای استان کرکوک در رد مصوبه پارلمان عراق برای پایین کشیدن پرچم اقلیم از ادارات دولتی و همچنین مصوبه این شورا مبنی بر انجام همهپرسی درباره کرکوک را نقض قانون اساسی عراق دانست.[۶] در انتخابات مجلس اقلیم کردستان لیست اتحادیه اسلامی ترکمان ها نتوانست رای لازم را بدست آورد. اما در انتخابات پارلمانی عراق توانستند یک کرسی بدست آورند. این گروه از ترکمان ها بیشتر تابع سیاست های ایران هستند و از رویکرد محور مقاومت و نزدیکی به بغداد حمایت کرده و مخالف سیاست های آمریکا و غرب هستند.
۲-جبهه ترکمانی عراق: این جبهه در سال ۱۹۹۵ میلادی در اربیل عراق و به نمایندگی از مردم ترکمان عراق و به عنوان یکی از شاخههای ائتلاف میهنی تأسیس شد. این جنبش در مناطق شمالی عراق به رهبری سعادتالدین ارگچ به رقابت با سایر احزاب جهت ورود به پارلمان به رقابت میپردازد. دیگر رهبران این حزب ارشد صالحی و حسن توران می باشد. حوزه عملکرد این حزب در شهرهای کرکوک، تلعفر، موصل، اربیل، کفری و طوزخورماتو میباشد. جبهه ترکمنهای عراق دارای ۵ کرسی در پارلمان نمایندگان عراق و ۱ کرسی در مجلس میهنی کردستان عراق میباشد. این حزب توسط ارتش و دولت ترکیه پشتیبانی میشود. ارشد صالحی از رهبران این حزب رفراندوم اقلیم کردستان را مشروط به تقسیم قدرت نموده است.[۷] در عین حال این حزب در چارچوب همکاری با ائتلاف العراقیه با دولت مرکزی عراق هم نزدیکی دارد. واقعیت قضیه این است که جبهه ترکمانی عراق به سخنگوی دولت ترکیه و حزب عدالت و توسعه تبدیل شده است و هر گونه ائتلاف یا اعتراض علیه سیاست ها و برنامه های دولت مرکزی عراق یا دولت محلی اقلیم کردستان را با هماهنگی ترکیه انجام میدهد.
۳-حزب خلق ترکمن : این حزب در سال ۱۹۹۷ میلادی به رهبری نیهات ایلهانلی تشکیل شد. این حزب از اوایل تاسیس تا اشغال عراق و برکناری صدام حسین از مسند قدرت توسط او سرکوب میشد، اما پس از برکناری صدام حسین به فعالیت آزادانه خود ادامه داد. این حزب با توجه به عدم استقبال ترکمان ها جایگاه سابق را ندارد.
ترکمان های عراقی و تحولات کنونی
ترکمان های عراقی تحت تاثیر منازعات منطقه ای قرار گرفته اند. واقعیت موضوع این است که عراق کنونی متاثر از دو جبهه شیعه و سنی است. جنگ داعش این جبهه بندی را تشدید نمود و ترکمان های عراقی از این مساله مستثنی نبودند. به طور مثال حادثه آمرلی و محاصره ترکمان های شیعه توسط داعش، نمونهای از این موارد است. امرلی شهری از ترکمان های شیعه نشین با جمعیتی در حدود سی هزار نفر در استان صلاح الدین بود که در ژوئن ۲۰۱۴ تا اوت ۲۰۱۴ در محاصره داعش قرار گرفت و با حمایت نیروهای پیشمرگ کُرد و ارتش عراق آزاد شد ترکمانها در موصل باز هم تلفات دادند. به گفته آیدین معروف، نماینده ترکمانی مجلس اقلیم کردستان، در جریان درگیری های موصل و جنگ داعش، بیش از ۳ هزار شهروند ترکمان اهل عراق به قتل رسیده و در مبارزه با این گروه تروریستی نیز ۵۰۰ تن از شهروندان ترکمان شهید شده اند.[۸] اکنون نیز تلعفر کانون درگیری های داعش و ارتش عراق و حشد الشعبی است و ترکمان های عراقی در این شهر در وضعیت بغرنجی قرار دارند . تلعفر بعد از کرکوک دومین شهر پرجمعیت ترکمانی نشین در عراق است و هرگونه اشتباه محاسباتی زمینهساز جنایتی بزرگ از سوی داعش خواهد شد. در این شهر ترکمانها به عنوان سپر انسانی استفاده می شوند. نکته مهمتر اینکه جنایات داعش شیعه و سنی نمی شناسد و بیشتر از هفتاد و پنج درصد ساکنان تلعفر اهل تسنن هستند.[۹] البته آمار رسمی وجود ندارد. چرا که ترکمان های شیعه هم بعد از سقوط کرکوک در سال ۲۰۰۳ به شهر تلعفر کوچ کردند و جمعیت این شهر به روایتی تا سال ۲۰۱۴ بالغ بر ۲۰۵ هزار نفر بود که اکثریت شیعه سکونت داشتند.[۱۰] اما با کشتار اهالی شهر و به ویژه ایجاد موازنه وحشت بسیاری از شیعیان در میدان اصلی تلعفر قتل عام شدند و عده زیادی هم مجبور به فرار از شهر شدند. اکنون نیز داعش با محاصره ساکنان این شهر از آنان به عنوان سپر انسانی استفاده می نماید و هرگونه تلاش برای خروج از شهر نیز با مجازات های سنگینی روبه رو می شود. اخیرا نیز داعش با اعدام ۲۰۰ تن از ترکمان های اهل تسنن به اتهام ترک سرزمین خلافت، قساوت و بی رحمی خود را به اثبات رساند.[۱۱] کشتار سنی های تلعفر ضربه سنگینی به داعش خواهد بود چرا که ادعای آنان برای دفاع از حقوق اهل تسنن بی اساس خواهد ماند و مهمتر از همه اراده اهل تسنن عراق برای خروج و شکست آخرین پایگاه داعش در تلعفر را دوچندان خواهد کرد. در پرتو این عملیات های میدانی و موفقیت نیروهای پیشمرگ، ارتش عراق و حشد الشعبی فضای سیاسی در عراق تعیین کننده خواهد بود.
فضای سیاسی پسا داعش از چند جهت بر آینده ترکمان های عراقی تاثیرگذار است. رخدادهایی نظیر جبهه بندی سیاسی جدید در عراق و برگزاری رفراندوم در کردستان عراق بر آینده سیاسی و امنیتی ترکمان های عراقی انکارناپذیر است.
الف) جبهه بندی سیاسی در عراق و آینده ترکمان ها: با نزدیک شدن به انتخابات ۲۰۱۸ احزاب و جریان های سیاسی عراق درصدد یارگیری جدیدی هستند و هرکدام مترصد فرصت مناسبی برای تثبیت موقعیت خود ولو به قیمت حمایت های منطقهای هستند. با جدایی عمار الحکیم از مجلس اعلای عراق و تشکیل جنبش حکمت ملی، عملگرایی و جوان گرایی در راس برنامه های وی قرار گرفت.[۱۲] با تشکیل این جنبش ترکمان ها رویکردی متفاوت در عراق خواهند داشت. ترکمان های شیعه و سنی می توانند در چارچوب یک ائتلاف فراگیر مسائل قومی خود را دنبال نمایند. از آنجا که شعار عمار حکیم در جنبش جدید «عراق پلی برای ارتباط است نه میدانی برای درگیری» میباشد، چتر یارگیری وی بسیار وسیع خواهد بود. از طرف دیگر کردها هم روابط دوستانه با خانواده حکیم دارند و ترکمان های سنی و کردها در این چتر فراگیر وضعیت بهتری خواهند یافت. اما این جبهه از سوی یاران حزب الدعوه و صدر نیز با چالش هایی مواجه است که تحت تاثیر رویکرد جدید مقتدا صدر و نزدیکی وی به عربستان سعودی قرار خواهد گرفت که نتیجه و برآیند آن با برگ های رای تعیین خواهد شد.
ب) رفراندوم اقلیم کردستان و آینده ترکمان ها: ترکمان هایی که تحت تاثیر معادلات منطقهای هستند مخالف سرسخت رفراندوم کردستان هستند. برخی از آنان تحت تاثیر موضعگیریهای ترکیه هستند که نمونه آن اظهارات ارشد صالحی بود و برخی دیگر تحت تاثیر موضع گیری ائتلاف ملی عراق است که عباس البیاتی نمونه آن بود. با این وجود برخی از ترکمان ها با توجه به روابط بازرگانی، خویشاوندی و جغرافیایی که با کردها دارند خواهان حمایت از رفراندوم اقلیم کردستان هستند. به نظر می رسد با توجه به چالش کرکوک، تنشها بیشتر شود که نمونه بارز آن اظهارات جاسم محمد جعفر معاون اتحادیه ترکمان های عراق است. وی ضمن اشاره به طرح های همه پرسی در مورد کرکوک می گوید طرحی ارائه شده است که بر اساس آن انتخابات باید برای چهار سال به تعویق انداخته شود تا سرشماری جمعیتی جدیدی در استان کرکوک برگزار و پست های اداری این استان بین اقوام موجود در آن توزیع شود.[۱۳] در مقابل کردها به ماده ۱۴۰ قانون اساسی عراق و سرشماری جمعیتی که قرار بود در سال ۲۰۰۷ انجام شود، اشاره میکنند که دولت عراق آن را به تعویق انداخت. این بدان معناست که بخشی از ترکمان های عراقی رفراندوم سوم مهر را نخواهند پذیرفت. با این وجود برگزاری رفراندوم چالش هایی را در کرکوک به وجود خواهد آورد و نیروهای ترکمانی تنها در چارچوب همکاری با اقلیم کردستان میتوانند از بروز بحران جلوگیری کنند. هرچند تامین امنیت کرکوک توسط نیروهای پلیس کرکوک و پیشمرگ به عنوان دستاوردی برای ترکمانهای عراقی یاد می شود و آنان را از گزند و کشتار داعش نجات داده است اما مداخلات خارجی مساله ای نیست که فراموش شود. درون پسا داعش دوران مدیریت بحران خواهد بود و بی توجهی و سوء مدیریت به معنای واگرایی و تنش های جدیدی است.
نتیجهگیری
هرچند عدم توانایی تصمیم گیرندگان سیاسی در عراق، یکی از عوامل واگرایی و تنش بین جریان های عراقی است اما عامل خارجی و نفوذ بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای مزید بر علت است و ترکمان های عراق تحت تاثیر نفوذ همسایگان به ویژه ترکیه آسیب های زیادی دیده اند که با حمله داعش این آسیب پذیری شدت بیشتری گرفت. آسیب پذیری به حدی بود که حتی ایالات متحده آمریکا هم بی تفاوتی فاحشی به مساله ترکمان ها داشت. به طور مثال در محاصره امرلی سیاست آمریکا پررنگ نمودن کشتار ایزدی ها و مسیحی ها بود که در پرتو چنین سیاستی ترکمان ها فراموش شدند یا در کشتار ترکمنهای تلعفر آمریکا عمدتا به دنبال فرسایش نیروهاست تا به آسانی به مدیریت بحران در دوران پسا داعش بپردازد. اما توانایی رهبران ترکمان به ویژه عباس البیاتی و ارشد صالحی در برجسته نمودن وقایع تلعفر و امرلی را نباید نادیده گرفت. در چارچوب چتر فراگیر حکمت ملی عراق و عملگرایی عمار الحکیم، ترکمان ها میتوانند به اهداف و دستاوردهای مطلوبی برسند چون حکیم هم با کردها ارتباط خوبی دارد و هم با شیعیان. در چنین شرایطی ترکمان ها نیز وضعیت بهتری خواهند داشت. تنها مساله بغرنج محاصره و سپر انسانی نمودن ترکمان های تلعفر است که میتواند تهدید و حتی نسل کشی جدیدی از سوی داعش علیه آنان باشد.
منابع:
[۱] . به این معنا با این که اقلیم کردستان در عراق به عنوان یک اقلیت محسوب می شود اما در داخل همین اقلیم کردستان اقلیت های آسوری، کلدانی و ترکمان وجود دارد.
[۲] – https//en.m Wikipedia,org/wiki/tal _ afar
[۳] – به نقل از وب سایت حب خلق ترکمن در:
http://www.angelfire.com/tn/halk/index.html
[۴] – نتایج نهایی انتخابات پارلمان کردستان عراق اعلام شد، خبرگزاری فارس ، ۱۰/۷/۱۳۹۲ در :
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920710000882
[۵] – جناح «متحدون» جایی در ائتلافهای آینده دولت قانون ندارد، خبرگزاری فارس، ۱۱/۲/۱۳۹۳ در:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930211000043
[۶] – شورای استان کرکوک قانون اساسی عراق را نقض کرده است، خبرگزاری ایرانا ، ۱۶/۱/۱۳۹۶ در :
http://www.irna.ir/fa/News/82483552
[۷] – ارشد صالحی ، رفراندوم اقلیم کردستان را مشروط به تقسیم قدرت نمود.خبرگزاری فارس ، ۷/۵/۱۳۹۶ در :
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960507001448
[۸] – آیدین معروف، مصاحبه با دنیای اقتصاد،۱۳/۴/۱۳۹۶ در :
http://donya-e-eqtesad.com/SiteKhan/1229110
[۹] -https//en.m Wikipedia,org/wiki/tal _ afar
[۱۰] -https://ar.m.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%84%D8%B9%D9%81%D8%B1
[۱۱] – داعش ۲۰۰ ترکمن عراق را اعدام کرد، خبرگزاری تنسیم، ۱۴/۴/۱۳۹۶ در :
www.tasnimnews.com/fa/news/1396/04/14/1454067
[۱۲]– سعید ساسانیان، چرا عمار الحکیم از مجلس عراق جدا شد، اندیشکده راهبردی تبیین، ، ۸/۵/۱۳۹۶ در :
[۱۳] – خبرگزاری کردپرس، ۱۶/۵/۱۳۹۶ در :
http://kurdpress.com/Fa/Mobile/Detail.aspx?Id=134725