ترکیه و قفقاز

بررسی تاریخی رابطه ترکیه و ارمنستان؛ طلسم 30 ساله شکسته خواهد شد؟!

امیررضا عباس زاده

ترکیه یکی از اولین کشورهایی بود که استقلال ارمنستان را پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به رسمیت شناخت. پس از آن، با وجود اینکه هرگز به طور رسمی اعلام نشد، مرزهای بین دو کشور گاهی برای اهداف بشردوستانه و سیاسی باز بود. با اشغال منطقه کلبجر آذربایجان توسط ارمنستان در آوریل 1993 در اثنای جریان جنگ اول قره باغ، ترکیه مرزهای خود را با ارمنستان بست. ترکیه باز شدن مرزها را با مسئله قره باغ (یعنی خروج نیروهای ارمنستان از اراضی اشغالی آذربایجان) مرتبط کرد. فشارها بر ارمنستان تشدید شد و آذربایجان این اقدام را همکاری ترکیه با خود دید. در همین حال، ارمنستان اصرار داشت که این موضوعات از هم جدا باشند.

بسته شدن مرزهای ارمنستان با دو کشور همسایه آن – آذربایجان و ترکیه – به شدت به اقتصاد این کشور ضربه زد. رئیس جمهور وقت ارمنستان، لوون تر-پتروسیان، فرض می کرد که روابط با ترکیه باید بر اساس اصول سیاست واقعی باشد.[1] او ایده احیای روابط با ترکیه را ترویج می کرد و این کشور را دروازه ارمنستان به غرب نامید. او علاقه مند به باز شدن مرزها با ترکیه، از سرگیری تجارت و اجازه عبور خطوط لوله نفت آذربایجان از ارمنستان بود. ترکیه نیز به نوبه خود علاقه مند به برقراری روابط با ارمنستان بود. در سال 1992 ترپتروسیان برای شرکت در نشست همکاری اقتصادی دریای سیاه از استانبول بازدید کرد. در سال های 1995-1996 ترپتروسیان با رئیس جمهور ترکیه، دمیرل، در کپنهاگ، نیویورک و مسکو دیدارهایی داشت. در این دیدارها، ترکیه استدلال می کرد که تنها پس از حل مسئله قره باغ می تواند مرزهای خود را با ارمنستان باز کند. در آن زمان، بحث حل و فصل مسئله قره باغ شامل خروج نیروهای ارمنستان از سرزمین های اشغالی اطراف قره باغ کوهستانی و اعطای وضعیت خودمختاری به قره باغ کوهستانی توسط آذربایجان بود. در این زمینه، شرط حل و فصل مسئله قره باغ که از سوی ترکیه مطرح شد، شامل درخواست آذربایجان مبنی بر خروج تمامی نیروهای ارمنستان از سرزمین های اشغالی اطراف قره باغ کوهستانی بود. با این حال، رئیس جمهور تر پتروسیان از طرح صلح سازمان امنیت و همکاری اروپا که حل و فصل مرحله ای مناقشه قره باغ را پیش بینی می کرد، حمایت می کرد. در هر صورت موضوع بحث برانگیز بود زیرا ترپتروسیان به زودی در سیاست ارمنستان به حاشیه رانده شد و سپس مجبور به استعفا شد. پس از آن فرصت های نزدیکی دو کشور به محاق رفت.

با اشغال منطقه کلبجر آذربایجان توسط ارمنستان در آوریل 1993 در اثنای جریان جنگ اول قره باغ، ترکیه مرزهای خود را با ارمنستان بست. ترکیه باز شدن مرزها را با مسئله قره باغ (یعنی خروج نیروهای ارمنستان از اراضی اشغالی آذربایجان) مرتبط کرد.

با این حال، تلاش ها برای احیای روابط در دوران ریاست جمهوری رابرت کوچاریان، رئیس جمهور بعدی ارمنستان ادامه یافت. برخلاف ترپتروسیان که احتمال سازش را بررسی می کرد، کوچاریان دیدگاه های سخت تری در مورد مناقشه قره باغ و همچنین در مورد موضوع به رسمیت شناختن نسل کشی ارامنه داشت. با این حال، در دوران ریاست جمهوری او، تلاش های ناموفقی برای از سرگیری روابط و گفتگوهای دوجانبه دیپلماتیک و جامعه مدنی صورت گرفت. در سال 1998 و سپس در سال 1999، کوچاریان به ترتیب در یالتا و استانبول با همتای ترک خود ملاقات کرد و در آنجا پیشنهاد عادی سازی روابط با ترکیه در ازای امتیازاتی در مورد قره باغ را رد کرد. در سال 2001 کمیته آشتی ترکیه و ارمنستان برای ترویج گفتگو بین محافل سیاسی و جامعه مدنی دو کشور تأسیس شد. با این حال، در سال 2004، ترکیه و ارمنستان متقابلاً به فعالیت های کمیته پایان دادند. سپس در سال 2005، نخست وزیر اردوغان در نامه ای به رئیس جمهور کوچاریان پیشنهاد ایجاد یک کمیسیون علمی برای تحقیق و بررسی ادعاهای نسل کشی را داد. کوچاریان در پاسخ خود این پیشنهاد را رد کرد و هیچ پیشرفتی در پیشبرد ابتکار گفتگو حاصل نشد.

عادی سازی روابط همچنان در دوره ریاست جمهوری ارمنستان سرج سرکیسیان ادامه یافت. ابتدا در سال 2008 فرآیندی به نام دیپلماسی فوتبال آغاز شد. عبدالله گل رئیس جمهور ترکیه توسط سرکیسیان برای شرکت در مسابقه فوتبال بین تیم های ملی دو کشور در ایروان پایتخت ارمنستان در 6 سپتامبر 2008 دعوت شد. سپس در اکتبر 2009، سرکیسیان به ترکیه سفر کرد تا همراه با گل در مسابقه فوتبالی که ترکیه میزبان ارمنستان بود، شرکت کند. در 10 اکتبر 2009، دو کشور به اصطلاح توافق زوریخ را با میانجیگری ایالات متحده امضا کردند. در این توافق نامه، احیای روابط، باز شدن مرزها و ایجاد کمیسیون ویژه ای برای بررسی وقایع احتمالی نسل کشی سال 1915 تعیین شد.

با پایان جنگ، طرف آذربایجانی اعلام کرد که مناقشه قره باغ پایان یافته است و آماده است راه ارتباطات با ارمنستان را باز کند. بنابر نتیجه رضایت بخش مسئله قره باغ پس از جنگ برای طرف آذربایجان و آمادگی دو طرف برای از سرگیری ارتباطات، یکی از موانع روابط ترکیه و ارمنستان هم از بین رفت.

در آذربایجان، به تلاش‌ها برای نزدیکی ترکیه و ارمنستان از ابتدا با سوء ظن نگریسته می‌شد. امضای توافق زوریخ با اعتراضات شدیدی همراه شد. طرف آذربایجانی معتقد بود که باز شدن مرزهای ترکیه با ارمنستان قبل از حل مناقشه قره باغ، موضع ارمنستان را در این موضوع تقویت می کند و این بدان معناست که تلاش آذربایجان برای وادار کردن ارمنستان به صلح با منزوی کردن آن با شکست مواجه خواهد شد. وزارت امور خارجه آذربایجان، اعتراض رسمی خود را طی بیانیه‌ای به تاریخ 12 اکتبر 2009 اعلام کرد. در این بیانیه آمده: «امضای این توافقنامه مستقیماً با منافع ملی آذربایجان در تضاد است و روح روابط برادرانه آذربایجان و ترکیه را تحت الشعاع قرار می دهد.» الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، در همان ایام، به تندی علیه ترکیه موضع گرفت و گفت: «آذربایجان در حال بررسی مسیرهای جایگزین لوله انتقال گاز به اروپا برای دور زدن ترکیه است.» ترکیه تحت فشار سیاسی-رسانه‌ای آذربایجان، از توافق زوریخ عقب نشینی کرد و بار دیگر تاکید کرد شرط عادی سازی روابط با ارمنستان، بازگرداندن اراضی اشغالی توسط ارمنستان به آذربایجان است. ارمنستان نیز به نوبه خود به موضع سنتی خود مبنی بر جداسازی عادی سازی روابط با ترکیه از مناقشه قره باغ بازگشت. در پارلمان های هر دو طرف از آنچه در توافق در مورد مسئله نسل کشی گفته شده بود، خوششان نیامد. در نهایت، توافق زوریخ شکست خورد. پارلمان های ارمنستان و ترکیه این توافق را تصویب نکردند. پس از آن ارمنستان از توافق زوریخ خارج شد و تا همین اواخر هیچ تلاش دیگری برای نزدیک شدن صورت نگرفت.

چشم انداز جدیدی برای عادی سازی روابط بین ترکیه و ارمنستان پس از جنگ دوم قره باغ در سال 2020 پدیدار شد. آزادسازی مناطق اطراف قره باغ کوهستانی توسط آذربایجان در سال گذشته فرصت جدیدی برای عادی سازی روابط بین ترکیه و ارمنستان ایجاد کرد. با پایان جنگ، طرف آذربایجانی اعلام کرد که مناقشه قره باغ پایان یافته است و آماده است راه ارتباطات با ارمنستان را باز کند. بنابر نتیجه رضایت بخش مسئله قره باغ پس از جنگ برای طرف آذربایجان و آمادگی دو طرف برای از سرگیری ارتباطات، یکی از موانع روابط ترکیه و ارمنستان هم از بین رفت. توافقنامه سه جانبه امضا شده در 10 نوامبر 2020 به خصومت ها بین ارمنستان و آذربایجان تقریبا پایان داد. این توافق شامل احیای تمامی راه های ارتباطی در منطقه و همچنین بستر همکاری منطقه ای 3+3 (روسیه+ایران+ترکیه، آذربایجان+ارمنستان+گرجستان) بود. این بستر نیاز به عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان و همچنین روسیه و گرجستان دارد.

قبل از جنگ، ترکیه سه پیش شرط برای باز کردن مرزهای خود با ارمنستان مطرح کرد: عقب نشینی ارمنستان از ادعاهای نسل کشی علیه ترکیه، به رسمیت شناختن مرزهای متقابل و حل مسئله قره باغ. اگرچه پس از جنگ دوم قره باغ، شرط خروج از سرزمین های اشغالی حل شده است، اما دو پیش شرط دیگر احتمالاً محل مناقشه ترکیه هستند.

اخیراً هم ارمنستان و هم ترکیه شروع به ابراز پیام های مثبت در جهت عادی سازی کردند. اردوغان در 25 آگوست 2021 در جریان دیدار با نمایندگان خارجی در کشورش گفت که پس از جنگ، فرصت های جدیدی برای صلح در منطقه پدید آمده است و اگر ارمنستان آنها را مثبت ارزیابی کند، ترکیه نیز اقدامات لازم را انجام خواهد داد. چند روز بعد در 27 اوت، پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان اعلام کرد که پیام های مثبتی از سوی ترکیه وجود دارد و ما آن پیام ها را ارزیابی خواهیم کرد و با پیام های مثبت به آنها پاسخ خواهیم داد. به ویژه باید توجه داشت که برنامه 2021-2026 که توسط دولت پاشینیان در دوره پس از جنگ رونمایی شد، شامل عادی سازی روابط با ترکیه است.

با این حال، با وجود چشم‌انداز جدید همکاری‌های اقتصادی پس از جنگ و همچنین پیام‌های مثبت دو طرف، هنوز زود است که بگوییم همه مشکلات در روابط دو کشور پشت سر گذاشته شده است یا خیر. این دو کشور برای باز کردن مرزها و احیای روابط خود باید اختلافات جاری را حل و فصل کنند. قبل از جنگ، ترکیه سه پیش شرط برای باز کردن مرزهای خود با ارمنستان مطرح کرد: عقب نشینی ارمنستان از ادعاهای نسل کشی علیه ترکیه، به رسمیت شناختن مرزهای متقابل و حل مسئله قره باغ. اگرچه پس از جنگ دوم قره باغ، شرط خروج از سرزمین های اشغالی حل شده است، اما دو پیش شرط دیگر احتمالاً محل مناقشه ترکیه هستند.

مسئله نسل کشی ارامنه همیشه منبع اصلی تنش بین دو کشور بوده و در مقاطع مختلف تلاش ها برای نزدیکی را متوقف کرده است. امروزه جامعه ارمنی، دیاسپورا و اپوزیسیون سیاسی این کشور فشار زیادی بر دولت ارمنستان وارد می کنند و هیچ یک از این احزاب نمی خواهند از تلاش های خود برای به رسمیت شناختن نسل کشی ارامنه توسط ترکیه دست بکشند.

آیا این دو پیش شرط همچنان باقی است و اگر چنین است، دو کشور چگونه قصد حل آن را دارند؟ در ماه اوت، اردوغان در پاسخ به سوالی درباره روابط ارمنستان و ترکیه، اولین شرط خود را برای عادی سازی بیان کرد. اردوغان گفت: علی رغم برخی اختلافات موجود، تلاش برای توسعه روابط خوب مبتنی بر اعتماد متقابل از جمله احترام متقابل به حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر، اقدامی مسئولانه خواهد بود. اگرچه سی سال از استقلال ارمنستان می گذرد، اما به دلیل عدم وجود روابط دیپلماتیک، ترکیه و ارمنستان تمامیت ارضی و مرزهای متقابل یکدیگر را به رسمیت نشناخته اند. اردوغان تاکید کرد که برای باز کردن مرزهای خود با ارمنستان، این کشور باید مرزهای فعلی و تمامیت ارضی ترکیه را به رسمیت بشناسد. در حال حاضر قابل قبول ترین شرطی که ارمنستان برای بازکردن مرز با ترکیه با آن مواجه است، شناسایی مرزها با ترکیه است و به نظر می رسد با سهولت نسبی بتوان این مشکل را بین دو کشور حل و فصل کرد.

پس از آن اردوغان شرط دومی را هم بیان کرد: «اتهامات یک طرفه باید با چشم اندازی برای آینده و همچنین با رویکردهای واقع بینانه جایگزین شود. اگر ارمنستان مسیر درستی را انتخاب کند، می‌توانیم برای عادی سازی تدریجی روابط خود با ارمنستان تلاش کنیم.» اردوغان با این سخنان احتمالاً به شرط ترکیه برای کنار گذاشتن ادعای نسل کشی ارمنستان اشاره کرده است. مسئله نسل کشی ارامنه همیشه منبع اصلی تنش بین دو کشور بوده و در مقاطع مختلف تلاش ها برای نزدیکی را متوقف کرده است. امروزه جامعه ارمنی، دیاسپورا و اپوزیسیون سیاسی این کشور فشار زیادی بر دولت ارمنستان وارد می کنند و هیچ یک از این احزاب نمی خواهند از تلاش های خود برای به رسمیت شناختن نسل کشی ارامنه توسط ترکیه دست بکشند. جدای از این، پاشینیان در سخنرانی خود در پارلمان در 24 آگوست نیز گفت که «برنامه به رسمیت شناختن بین المللی نسل کشی ارامنه باید در خدمت تقویت تضمین های امنیتی ارمنستان باشد و این جزو اولویت های دولت خواهد بود.» وی با این بیانیه تاکید کرد که دولت فعلی قصد ندارد ادعای نسل کشی را کنار بگذارد. همانطور که می بینیم، تلاش های عادی سازی فعلی بین دو کشور هنوز با نظرات متفاوت در مورد موضوع نسل کشی مانع می شود.

در حال حاضر مهمترین مشکلی که مانع از باز شدن مرزها می شود، مناقشه بر سر کریدوری است از طریق خاک ارمنستان، جمهوری خودمختار نخجوان را به قسمت اصلی خاک آذربایجان وصل می کند.

در این مرحله، ارمنستان هیچ اعتراضی به شرط اول از جمله به رسمیت شناختن مرزها نداشته است، بنابراین باید فرض کنیم که این کشورها به راحتی می توانند در این مورد به توافق برسند. پیش شرط دیگر ترکیه، یعنی پایان دادن به ادعاهای مربوط به به رسمیت شناختن نسل کشی ارامنه، همچنان خشم ارمنستان را به دنبال دارد. اما در حال حاضر مهمترین مشکلی که مانع از باز شدن مرزها می شود، مناقشه بر سر کریدوری است از طریق خاک ارمنستان، جمهوری خودمختار نخجوان را به قسمت اصلی خاک آذربایجان وصل می کند. بنابراین، حتی پس از جنگ دوم قره باغ، چشم انداز بهبود در روابط ترکیه و ارمنستان به مناقشه جاری بین آذربایجان و ارمنستان و ثبات کلی اوضاع در منطقه بستگی دارد.

پانوشت:

[1] Ter-Petrosian, Levon. Armenia’s Future, Relations with Turkey, and the Karabagh Conflict. Edited by Arman Grigoryan. 1st ed. 2018 edition. New York, NY: Palgrave Macmillan, 2017, 24.

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا