نگاهی به تغییرات اجتماعی ترکیه در سال‌های اخیر؛ کاهش دین‌داری در کنار افزایش شهرنشینی

علیرضا صالحی

موسسه کوندا (konda) که ازجمله معتبرترین موسسات نظرسنجی و تحلیل داده در ترکیه محسوب می‌شود، روند تغییرات اجتماعی این کشور را طی سالهای 2008 تا 2018 مورد بررسی قرار داده است. شیوه تحقیقاتی این گزارش به این صورت بوده است که آمارگیری در وهله اول و در سال 2008 از میان 41 استان و 6000 مصاحبه با افراد بالای سن 15 سال ثبت شده است. در وهله دوم همان موضوعات در سال 2018 از میان 36 استان و حدود 5700 مصاحبه دوباره مورد بررسی قرار گرفته است. مقایسه نتایج حاصله از این دو مرحله نشان‌دهنده تغییرات جامعه ترکیه طی یک دهه است.

این پژوهش اجتماعی موارد متعدد و متنوعی را مد نظر قرار داده است که 9 مورد از مهم‌ترین آن‌ها را شرح می‌دهیم.

شهرنشینی:

به واسطه تغییرات مدرن در ترکیه، شاهد کاهش زندگی و اقامت روستایی هستیم. جمعیت روستایی از 34 درصد به 16 درصد کاهش پیدا کرده است. زندگی در شهرهای این کشور رنگ آپارتمان نشینی به خود گرفته است و جمعیت قابل توجهی از روستاها به شهرها و از روستا و شهر به کلانشهرها مهاجرت کرده اند.

اقامت در کلان شهرها از 42 درصد به 48 درصد افزایش داشته است. و اقامت در شهرها از 24 درصد به 35 درصد رسیده است.

زندگی به سبک قدیم و به صورت خانه های مستقل، از 60 درصد به 30 درصد کاهش پیدا کرده است. در برابر آن، آپارتمان نشینی از 33 درصد به مرز 59 درصد رسیده است.

همزمان با این تغییرات، مالکیت منازل و زمینها در تصاحب جمعیت محدودتری افتاده است. میزان افراد مالک خانه از 74 درصد به 66 درصد کاهش یافته و به ازای آن زندگی مستاجری از 21 درصد به 29 درصد افزایش پیدا کرده است.

میزان سواد:

در این آمارگیری مشخص شده است که میزان باسوادان و محصلین کشور با تغییراتی همراه بوده است اما میزان بی‌سوادی تغییر اندکی داشته است.

 جمعیت باسوادان (سنین پایین تر از دبیرستان) از 68 درصد به 55 درصد کاهش یافته است. جمعیت دبیرستانی ها از 23 درصد به 29 درصد افزایش پیدا کرده است. و دانشگاهیان از 9 درصد به 16 درصد جمعیت کشور رسیده اند. ولی جمعیت بی سواد کل کشور روی همان عدد 6 درصد ثابت مانده است.

 یک سوم این جمعیت 6 درصدی شامل «مادران ترک» می شود که طی این ده سال، جمعیتشان از 38 درصد به 36 درصد کاهش پیدا کرده است. همچنین نرخ پدران بی سواد بدون تغییر و روی عدد 17 درصد ثابت مانده است. این آمار بیانگر آن است که میزان بی سوادی در میان مادران ترک بیشتر از پدران است.

سبک زندگی:

«مذهبی»، «سنتی» و «مدرن» بودن عناصری هستند که سبک زندگی مردم ترکیه را شکل می‌دهند.

طبق آمار بدست آمده کسانی که خود را سنتی- محافظه کار می‌پندارند، افزایش یافته است. میزان افزایش در طی ده سال، از 37 درصد به 45 درصد رسیده است.

در مقابل کسانی که خود را مدرن تلقی می‌ کنند، کمتر شده اند. اما میزان این کاهش چشمگیر نیست. طبق آمار این میزان فقط 2 درصد کاهش داشته است. این تغییر از31 درصد به 29 درصد بوده است.

جمعیت قشر مذهبی- محافظه کار نیز با کاهش زیادی روبرو بوده است. آمار کسانی که خود را مذهبی تلقی می‌کنند از 32 درصد به 25 درصد کاهش پیدا کرده است.

در موضوع سبک زندگی میزان افراد «شاد» نیز مورد بررسی قرار گرفته است. طبق آمار، تعداد افرادی که خود را «شاد» می‌پندارند کم شده است. شاخص این افراد از 57 درصد به 52 درصد رسیده است.

ازدواج

ازدواج و بعضی مسائل پیرامون آن مورد دیگری بوده است که در این آمارگیری مدنظر قرار گرفته است. تغییرات مربوط به ازدواج در ترکیه شباهت زیادی با تغییرات آمارهای ازدواج در کشورهای در حال توسعه دارد. مثلا در مورد مقوله سن با افزایش سن ازدواج در میان جوانان مواجه هستیم.

اولین پارامتر موردنظر، میانگین سن ازدواج مردان است. این مولفه دارای رشد 3 درصدی بوده است.

میانگین سن ازدواج زنان نیز همانند مردان رشد حدودا 3 درصدی داشته است که نتیجه هر دو نشان می‌دهد که میانگین سن ازدواج در ترکیه به میزان 5 درصد افزایش داشته است. تغییرات اجتماعی دهه اخیر در ترکیه باعث شده است که مردم دیرتر ازدواج ‌کنند که در مجموع باعث پیری جامعه ترکیه می‌شود.

طبق بررسی های دیگر در همین زمینه، رشد جمعیتی مردان متاهل منفی بوده است و در مجموع 6 درصد کاهش پیدا کرده است. تغییر از 71 درصد به 65 درصد بوده است. همچنین میزان جمعیت مردان مجرد از 24 درصد به 27 درصد افزایش پیدا کرده است.

مولفه مهم دیگری که مورد بررسی قرار گرفته است، میزان افرادی است که به صورت آگاهانه و یا ناآگاهانه-سنتی ازدواج کرده اند. طبق بررسی های به عمل آمده میزان افراد زیر 32 سال که ازدواجی «آگاهانه» داشته‌اند از 52 درصد به 56 درصد رسیده است.

همچنین میزان افراد زیر 23 سال با ازدواج های سنتی (ازدواجهایی که چارچوبهای آن از پیش تعیین شده است) از 42 درصد به 32 درصد کاهش پیدا کرده است.

میزان تقید به مناسک مذهبی:

از امور مهم دیگر بررسی شده در این آمارگیری، میزان تقید افراد به مظاهر و مناسک دینی براساس نماز، روزه و حجاب است.

طبق آمار میزان افرادی که مذهبی تلقی می‌شوند(یعنی کسانی که در پی تحقق ملزومات دینی هستند) 4 درصد کاهش پیدا کرده و از 55 درصد به 51 درصد رسیده است.
میزان افرادی که معتقد تلقی می‌شوند یعنی کسانی که به لحاظ اعتقادی به دین پایبندند ولی لزوما اعمال مورد نظر دینی را انجام نمی‌دهند، 3 درصد افزایش داشته و از 31 درصد به 34 درصد رسیده است.
جمعیت دینداران یعنی کسانی که هم به لحاظ اعتقادی و هم به لحاظ مناسکی، پایبندی کامل دارند با 3 درصد کاهش روبرو بوده و از 13 درصد به 10درصد است.
جمعیت آتئیستها یعنی کسانی که هیچ اعتقاد مذهبی ندارند، 2 درصد افزایش داشته است. آنها در سال 2008 یک درصد بودند ولی در سال 2018 به سه درصد جمعیت ترکیه رسیده اند.
و در نهایت جمعیت بی اعتقادها یعنی کسانی که به ملزومات هیچ دینی اعتقادی ندارند، 1 درصد افزایش داشته و از 1 درصد به 2 درصد رسیده است.

میزان افرادی که اهل گرفتن روزه هستند از 77 درصد به 65 درصد کاهش پیدا کرده است. میزان افرادی که بر نمازهای خود مراقبت می‌کنند، از 41 درصد به 43 درصد رسیده است. میزان زنانی که باعنوان «باححاب» مطرح بوده اند،4 درصد کاهش داشته است. این آمارها اگرچه نشان می‌دهد میزان دینداری تغییر چندانی نداشت است ولی تقید به مناسک مذهبی با کاهش جدی روبرو بوده است.

وضعیت شغلی:

تغییرات مدرن که شامل وضعیت تقسیم کار، وضعیت شهری، آموزش و… می شود بر وضعیت شغلی ترکیه نیز تاثیر محسوس و چشمگیری داشته است. تغییرات وضعیت شغلی و کاری به این شرح بوده است:

درصد جمعیتی کارگران از 10 به 8 کاهش پیدا کرده است. درصد جمعیتی کشاورزان از 10 درصد به 3 درصد نزول کرده است که تغییر بسیار مهمی به حساب می آید. درصد جمعیتی خرده فروشان 1 واحد افزایش داشته و از 9 به 10 رسیده است.

درصد جمعیتی کارمندان بخش خصوصی و عمومی از 5 درصد به 6 درصد رسیده است اما در کل تغییرات در بخش خصوصی با شیب بیشتری همراه بوده است.

در همین راستا میزان جمعیت زنان خانه دار 7 درصد کاهش یافته است. این کاهش از 33 درصد به 26 درصد بوده است. البته نکته حائز اهمیت این است که اگرچه تعداد زنان خانوار با کاهش چشمگیری همراه بوده است اما همچنان بیشتر از یک چهارم کل جمعیت را دارا هستند.

 همچنین میزان رشد و افزایش تعداد دانش آموزان و بازنشستگان به یک اندازه بوده است. هر دو با افزایش 4 درصدی از عدد 8 درصد به 12 درصد رسیده اند.

تصورات ذهنی و روانی افراد:

یکی از پارامترهای مهم در این آمارگیری نوع نگاه افراد به وضعیت زندگی خود است. این مهم با توجه به مولفه هایی همچون توقعات افراد، میزان امیدواری آنها و مواردی از این دست مورد توجه قرار گرفته است. در یکی از بررسی ها از افراد سوال شده است که «آیا زندگی شما در 5 سال گذشته با پیشرفت همراه بوده است؟». پاسخ ها به این صورت بوده است که در سال 2008، 35 درصد افراد به این جواب سوال «بله» دادند و این میزان در سال 2018 به 41 درصد رسیده است. یعنی درک کلی از بهبودی وضعیت زندگی در ترکیه رضایت بخش بوده است.

همچنین تعداد کسانی که معتقد بودند در 5 سال آینده وضعیتشان بهتر خواهد شد از 27 درصد به 40 درصد رسیده اند و این یعنی افزایش امیدواری در جامعه ترکیه.

این امیدواری نه تنها شامل پیشرفت فردی بوده است بلکه نسبت به جامعه ترکیه نیز امیدواری قابل توجهی وجود دارد. این آمار از 25 درصد به 38 درصد افزایش پیدا کرده است.

همچنین نوع نگاه و نظر مردم نسبت به گروههای سیاسی و نظامی مورد سوال بوده است. آمار بدست آمده در برابر این گزاره که «گروههای سیاسی در صورت لزوم باید برکنار شوند» از 50 درصد به 37 درصد کاهش یافته است.

در برابر آن نظر مثبت مردم نسبت به این گزاره که «در صورت لزوم ارتش باید مدیریت امور را بدست بگیرد» از 48 درصد به 19 درصد کاهش یافته است. این آمار نشان دهنده افول جایگاه ارتش در ترکیه امروزی می‌باشد.

تفریح و سرگرمی:

سال 2008 در ترکیه، کسانی که با دوستانشان به رستوران و کافه جهت سرو غذا می‌رفتند 20 درصد بوده. این آمار در سال 2018 به 17 درصد کاهش یافته است.

همچنین میزان افرادی که با خانواده به رستوران یا کافه جهت سرو غذا می‌رفتند از 14 درصد به 11 درصد کاهش پیدا کرد. آمار نشان می‌دهد بر خلاف افزایش شهرنشینی میزان عادات غذاخوری در بیرون از خانه کاهش پیدا کرده است.

مصرف کنندگان سیگار از 38 درصد به 40 درصد افزایش یافته اند و مصرف کنندگان الکل از 23 درصد به 21 درصد کاهش پیدا کرده اند. این 2 آمار نشان دهنده آن است که رفتارهای اینچنینی تغییر چندانی نداشته اند.

مولفه مهم دیگر در این زمینه نوع گذران تعطیلات است. میزان افرادی که «تعطیلات خود را با رفتن به شهرستانهای کوچک برای ملاقات خویشان صرف می کنند» از 32 درصد به 34 درصد افزایش پیدا کرده است.

میزان افرادی که «تعطیلات‌شان در یکی از مناطق طبیعی کشور سر می‌شود» از 26 درصد به 27 درصد رسیده است.

و میزان کسانی که تعطیلاتشان شامل سفرهای خارجی می‌شور از 3 به 2 درصد کاهش پیدا کرده است.

رصد اخبار روز:

در دنیای تحولات تکنولوژیک امروز از جمله مهمترین مواردی که تغییرات شگرفی به خود دیده است وسایل و ابزار رصد اخبار است. امروزه شبکه های اجتماعی و گوشی تلفن همراه از مهمترین ابزارهای رصد اخبار می باشند. کشور ترکیه نیز دستخوش تغییرات مهمی در این زمینه شده است.

61 درصد مردم ترکیه در سال 2008 وسیله آگاهی شان از تحولات، روزنامه بوده است.در حالی که در سال 2018 فقط 26 درصد مردم چنین استفاده ای دارند.

میزان جمعیت افرادی که از شبکه های اجتماعی استفاده می‌کنند از 38 درصد به 72 درصد رسیده است. این افزایش در مورد فیسبوک از 31 درصد به 46 درصد رسیده است. استفاده از یوتیوب از 10 درصد به 27 درصد و استفاده از توییتر از 5 درصد به 14 درصد رسیده است. و استفاده از اینستاگرام با جهش قابل توجهی از 4 درصد به 40 درصد رسیده است.

این آمارها نشان می‌دهد بیشترین میزان تغییرات در جامعه ترکیه در زمینه استفاده از شبکه های اجتماعی بوده است.