معرفی کتاب «اسلام سنی» اثر بسّام الجمل

محمد ادریس – مومنون بلاحدود 

مجموعه «الاسلام واحدا و متعددا» از پروژه‌های مهم فکری است که در انجمن «رابطه العقلانیین العرب» زیر نظر دکتر «عبدالمجید الشرفی» و توسط شاگردان او انتشار یافته  و بازتاب های متعددی نیز داشته است به نحوی که با اعتراض شدید معتقدان به اسلام سنتی و تحسین تعدادی از روشنفکران مواجه شده است.

شرفی از اساتید دانشگاه مغرب عربی و از روشنفکران معروف امروز جهان اسلام محسوب می شود که پروژه کلی او پیوند دین و مدرنیته در جهان معاصر است . فارغ از انتقاداتی که به این پروژه فکری و مبانی آن وارد است  اگر بخواهیم به ایده این مجموعه نگاهی بیندازیم باید گفت این مجموعه ۱۸ جلدی تلاش دارد تا با نگاه جامعه شناختی به جغرافیای جهان اسلام و بیان تعدد حوزه های فرهنگی تمدنی در سراسر عالم اسلامی و نیز وحدت کلی این حوزه ها نشان دهد که اسلام واحد و متعدد است و به گونه ای نوعی پلورالیسم اسلامی را ثابت کند. به عبارت دیگر این پروژه می خواهد بگوید اسلام با وجود اینکه دعوتی جهان شمول دارد اما در مناطق مختلف در قالب عقاید، آداب و رسوم و شعائر متنوع و متکثری بروز و ظهور یافته است و صورتی قومی یا ملی یافته است. به این معنا که در هر حوزه نوعی خاص از اسلام اعمال می شود. به بیان دیگر این پروژه کوشش می کند تا نشان دهد با وجود واحد بودن دین اسلام، دیدگاه های متعدد و گوناگونی در این باره وجود دارد و حتی دیدگاه گروهی، دیدگاه گروه دیگر را به چالش می کشد.

البته پژوهش تنها به بررسی این تنوع در حوزه جغرافیایی بسنده نمی کند و آن را به حوزه های فکری نیز می کشاند برای مثال در بررسی ها به مقایسه میان اسلام فلاسفه، متکلمین و فقها نیز پرداخته می شود و تفاوت های اسلام در اندیشه های این گروه ها نمایش داده می شود.

اسلام سنی کتابی است از بسّام الجمل محقق تونسی که توسط مجمع عقلای عرب و دارالطلیعه للطباعه و النشر بیروت و در چارچوب پروژه «الاسلام واحدا و متعددا»(اسلام واحد و متعدد است) تحت نظر عبدالمجید الشرفی منتشر شده است. این کتاب مشتمل بر ۱۹۰ صفحه و شامل یک مقدمه، یک خاتمه و سه فصل به شرح ذیل است:

فصل اول: تاریخ اسلام اهل سنت

فصل دوم: مبانی اسلام اهل سنت

فصل سوم: خصوصیات اسلام اهل سنت

با توجه به عنوان کتاب، برای ما روشن می شود که هدف نویسنده شناسایی ویژگی‌های «اسلام اهل سنت» است، زیرا گنجاندن کتاب در مجموعه «اسلام واحدا و متعددا» دلالت بر این دارد که این اسلام دارای ویژگی­هایی است [متمایز از ویژگی­های دیگر اسلام­ها و قرائتی است در کنار سایر قرائتها]

در ابتدا مفهوم آن حول معنای راه و مسیر (که معنایی خنثی است) می چرخید.

در مرحله بعد سنت به عنوان سیره شناخته شد که معنایی ایجابی و سلبی می­توانست داشته باشد اعم از سیره حسن و سیره قبیح.

در حالی که در مرحله سوم معنایی، حاوی مفهوم مثبتی بود که در تلقی سنت به عنوان نشانه ای از مسیر ستودنی تبلور پیدا کرد؛ تحولی که در بینش اهل سنت نسبت به خود منعکس شد، زیرا آنها می کوشیدند خود را از دیگران متمایز کنند و خود را با نام صاحبان سنت به عنوان صاحبان صراط مستقیم متمایز کنند.

در این زمینه، نویسنده به این نکته می‌پردازد که نام‌گذاری (اهل سنت و جماعت) عمدتاً حاصل ترکیب دو اصطلاح «بیان سنت و جماعت»[ii] و «اصحاب الحدیث و اهل سنت» بوده است. وی اشاره می­ کند که نشانه ای از استعمال اصطلاح «اهل سنت و جماعت» قبل از ظهور اعتقاد قادری در سال ۴۰۹ هجری وجود ندارد که در ضمن این استعمال تلازمی بین سنت و جماعت و اعتبار اتباع آن به عنوان اهل حقی که باید به آن تمسک داشت، ایجاد گشت. تحقیق در مورد شکل گیری اهل سنت از نظر تاریخی مستلزم آن است که استاد بسام الجمال به رابطه اهل حدیث با اهل رای و چگونگی غلبه گرایش ارتدکس اهل سنت بر اهل رای توجه کند. مولف به فتنه خلق قرآن(محنت خلق قرآن)[iii] به عنوان نمونه ­ای از پیروزی گرایش سنی پرداخته و ابعاد پنهان آن را باز می­ کند.

بسام الجمل در فصل اول پس از پرداختن به مسأله نام-گذاری، مرجع و تاریخ  ایجاد اهل سنت و جماعت به این نکته می‌­رسد که نیمه قرن پنجم هجری(خروج شیعیان آل بویه از بغداد و وارد شدن سلجوقیان به آن در سال ۴۴۷هجری) زمان پیروزی نهایی اهل سنت و جماعت بر مخالفینشان متشکل از دیگر فرق اسلامی(شیعیان، معتزله و… ) بوده که این پیروزی جز  به حمایت سلجوقی­‌ها ممکن نبود.

[بنابراین دیدیم که] محقق نقش سیاست را در شکل گیری مواضع این جماعت پنهان نکرده و با کنکاش در ابعاد تاریخی شکل گیری اهل سنت این موضوع بخوبی مشهود بود. نگاه تاریخی موجب می­گردد که بستر فکری، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی که اسلام سنی در آن شکل گرفته و رشد پیدا کرده دیده شود تا پس از آن به ارکان اسلام سنی(حدیث،سنت، اجماع، سنت تفسیری) بپردازد؛ امری که نویسنده در فصل دوم به آن می­رسد و در آن به نقش عوامل معرفتی و سیاسی در ساخت بنای اسلام سنی اشاره می­کند. محقق موضوع شکل گیری بنای اسلام سنی را دارای عوامل متعددی می داند که شاید مهمترین آنها گذر از فضای تدوین خودبه-خودی به یک تدوین عقلایی[و ساختارمند] و سپس شکل گیری مفهوم فرقه می­باشد. این امر[iv] پس از فتنه سال ۳۵ هجری[v] رخ داد که به تدریج حاکمان برای توجیه اعمال سیاسی خود نیاز به مشروعیت دینی داشتند. از این جا بود که پایه های اندیشه سنی گذاشته شد که در مظاهر متعددی از جمله اعتماد به احادیث منسوب به پیامبر [ص] تجلی پیدا کرد. در ارتباط با این موضوع، محقق به تبیین تناقضات موجود در تمسک به این احادیث پرداخته که مهمترین آنها بی‌تفاوتی محدثان اهل سنت نسبت به اهمیت اختلاف زمانی بین بیان سخنان منسوب به آن حضرت و تدوین آن‌ها در اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم بوده است. از این رو اندیشه اهل سنت احادیث منسوب به پیامبر را بدون توجه به نقش فاصله زمانی بیان و نوشتن آنها و بدون آگاهی از نقش نقل شفاهی آن احادیث در بازنویسی و افزودن بر آنها و تغییر برخی و حفظ برخی دیگر پذیرفت. چه بسا اندیشه اهل سنت از پاره ای از این تناقضات آگاه بوده است که با گفتن «اعتماد به راویان احادیث و عدالت آنها» برای رفع آنها تلاش کرده است. این مساله موجب شد از سویی گرایش ستایش آمیز نسبت به سلف ایجاد گردد و از سوی دیگر احادیث منسوب به رسول نوعی حجیت دینی ایجاد کند که باید به آن اقوال عمل و به آن افعالی که لازمه آن احادیث بود عمل می­شد.

سپس مولف به مهم­ترین شاخصه­های اسلام سنی که آن را از دیگر اسلام ­ها(مانند اسلام شیعی و ….) متمایز کرده می­پردازد و این خصوصیات را به شرح زیر بیان می­­کند:

1. بازنمایی
2. الگوهای دینی و توجیه
3. چارچوب­ بندی اختلاف و تفسیر
4. جزم اندیشی

منظور الجمل از خصوصیت بازنمایی،  تصویر اهل سنت از پذیرش وحی توسط رسول الله و ماهیت معجزاتی است که به دست ایشان اجرا می­گردد؛ در این اندیشه، تصویری غیرتاریخی از نبی ارائه می­ گردد.

از مهمترین تجلی­ های ویژگی دوم می­توان به سخن از خلافت در اسلام سنی اشاره کرد که در آن بین نگاه الگوانگارانه و نگاهی مبتنی بر واقعیت تاریخی همیشه نوعی نوسان جاری بوده است. مولف به تصویر صحابی الگو در اندیشه سنی  یعنی عمر بن خطاب که ذهن اسلام سنی در مجموعه ­های حدیثی جمع آوری شده آن را صورت­ب ندی کرده پرداخته و می­گوید در این نگاه عمر بن خطاب الگوی عالی در سطح سیاسی ، اجتماعی، اخلاقی، دینی و معرفتی تصویر می­ گردد؛ لذا در بحث الگوهای برتر و توجیه آن اتفاقی که می افتد این است که یا تاریخ چون آن گونه که باید می­شده و نشده، کنار گذاشته می­شود و یا برای اتفاقات آن توجیه ­تراشی صورت می­گیرد.

توضیحات

[i] عصمت ناظر به اعتقاد شیعه بر خطاناپذیری بیان دین توسط ائمه اهل بیت(علیهم السلام) است که به نوعی اصل امامت در نگاه شیعی را بیان می­کند. عدل ناظر به اعتقاد شیعه بر اینکه حسن و قبح اشیاء را عقلی می‌دانند و معتقدند این‌که خداوند عادل است به این معنا است که او براساس خوب بودن اشیاء عمل می‌کند، و ظلم را به جهت قبیح بودن آن انجام نمی‌دهد. در برابر این رویکرد حسن و قبح شرعی قرار دارد که اشاعره به آن قائل بوده­اند که مبتنی بر آن حسن و قبح آن چیزی است که خداوند انجام می­دهد.

[ii] کتاب ابوجعفر طحاوی تحت عنوان العقیده الطحاویه که در آن اعتقادات اهل سنت بیان می­شود و به بیان اهل سنت و جماعت معروف است.

[iii]  اکثر منابع و مهم‌ترین آنها، داستان خلق قرآن را در زمان مامون، داغ و جنجالی می‌دانند. او که هفتمین خلیفه است در سال ۲۱۸ هجری قمری، به اسحاق بن ابراهیم، حاکم بغداد، نامه‌ای نوشت و دستور داد که «فقها و علما و محدثین ما جمع و درباره قرآن امتحان کنید (به این معنا قرآن را مخلوق خداوند بدانند؛ زیرا خدا منزه از گفتن و خطاب است)، هر‌کس بگوید: قرآن مخلوق و احداث شده است، آزاد و رها شود، و هرکس این عقیده را نپذیرد، به خود مامون گزارش داده شود که درباره او دستور بدهد، نامه خود را هم با ادله و براهین، مفصل نمود. هرکس هم به آن عقیده قائل نشود، ترک و طرد شود»  این جریان در تاریخ به «مِحْنَهُ القرآن» شهرت دارد و در ذیل حوادث سال ۲۱۸ هـ ق در همه کتب تاریخی می‌توان یافت.

[iv] به نظر اشاره به دوران خلافت معاویه دارد

[v] قتل عثمان، خلیفه سوم