اندیشمندان و چهره های فرهنگیجریان شناسی

شهید صدر در نگاه اندیشمندان غربی؛ مسیحیان از استدلالات شهید صدر استفاده می‌کنند

آنچه باعث شد صدر از مجموعه اسلامی عبور کند این بود که باب گفتگوی اسلام و انسان را باز کرد. بدون اینکه نیازهای انسانی را فراموش کند بر اساس نظریات استخراج شده از دین پاسخ به نیاز انسانی را مبتنی بر باور به غیب و زیست انسانی گسترده قابل تحقق می­داند. جذابیت صدر برای تفکر غربی در این است که انسان را فعال می­داند و نه منفعل. از همین زاویه نه مشکل انسان را  محدودیت منابع می­داند و نه پاسخ آن را سرمایه­ داری یا مالکیت عمومی. اگر بناست با اعتماد به نفس علمی به مشکلات انسانی پاسخ دهیم باید چون صدر به دین نگاه نظریه­ای داشته باشیم و نه گزاره­ های پراکنده.

نشست «شهیدصدر در نظرگاه اندیشمندان غرب» به همت پژوهشگاه تخصصی شهیدصدر و انجمن علمی و گروه علوم اجتماعی اسلامی دانشگاه تهران در دانشکده علوم اجتماعی این دانشگاه برگزار شد.

در این نشست دکتر عبدالکریم تاراس چرنینکو مترجم آثار شهید صدر به زبان روسی و دکتر ژولین پلیسه مترجم آثار شهید صدر به فرانسه به سخنرانی پرداختند.

دکتر عبدالکریم تاراس دارای مدارک دانشگاهی مختلف در رشته­ های ادبیات، مدیریت، الکترونیک و فلسفه و نویسنده اولین شرحی بر نهج البلاغه به زبان روسی و مترجم کتاب اقتصادنای شهید صدر به زبان روسی است.

دکتر ژولین پلیسه نیز اسلام شناس و پژوهشگر دانشگاه تولوز فرانسه است و در زمینه اقتصاد اسلامی، ژئو اقتصاد و دین و علوم انسانی به فعالیت پژوهشی می پردازد. وی  کتاب بانکداری بدون ربای شهید صدر را به فرانسه ترجمه کرده­ است.

نشست با سخنرانی دکتر پلیسه آغاز شد. وی سخنرانی خود را با چند سوال آغاز کرد: شهید محمد باقر صدر چه تاثیری بر نظریات غربی و غیر غربی داشته، دارد و خواهد داشت؟

دکتر پلیسه افزود: چه کسی تا قبل از ۲۰۰۸ می­توانست بحران این سال و بحران سرمایه ­داری را پیش ­بینی کند؟ سالی که نئولیبرالیسم بعد از آن به شدت مورد هجوم و سوال واقع شد. تا پیش از ۲۰۰۸  نظریه­ پردازان باور داشتند که نظام سرمایه ­داری امریکایی می­تواند با حلاجی تناقضات موجود در این سیستم آنها را تبدیل به فرصت نماید و پایدار بماند! اما امروز چه کسی می­تواند چنین ادعایی داشته باشد. با تمام انعطاف ­پذیری نظام سرمایه­ داری بسیاری به این باور رسیده ­اند که این نظام نمی­تواند آینده­ سعادتمندی برای بشریت رقم بزند. ما در این زمان نباید منفعل باشیم و باید وارد عرصه شویم. شهید صدر به ما این فرصت را داده و می­دهد که بر اساس یک نظریه­ نظام ­مند، مستدل و عقلانی و بر اساس مبانی شفاف به حلاجی و تغییر یک سری از مسائل روز بپردازیم. مبانی شفاف از این رو که با نام یک فقیه اسلامی و شیعه وارد میدان می­شود نه اینکه در پوشش مکاتب دیگر نظریات خود را ارائه دهد! مثلا در لباس یک کمونیست به ارائه اسلامی نمی­پردازد. بلکه در کسوت عالم دینی و براساس منقولات و معقولات دینی وارد حل مسائل روز می­شود.

 دکتر پلیسه در ادامه با یک مراجعه تاریخی به ۱۴۰۰ سال پیش و بررسی زندگی اجتماعی و اقتصادی مسلمانان مدعی می­شود که دراین تاریخ ما افراد نخبه و موفق در زمینه ­های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی داشت­ه ­ایم و شهید صدر هم با مراجعه به این گنجینه­ تاریخی اسلام مسیر را ادامه ­می­دهد و مسائل روز را حلاجی می­کند و نشان می­دهد که باید برخی از مسائل تغییر کند تا انسان به سعادت برسد.

برای پرداختن به ابعاد شخصیت علمی شهید صدر از یکی از تعابیر زیبای آیت الله حائری شیرازی در زمینه استعمار استفاده می­کنم: استعمار یعنی تعطیلی فکر نه به این معنا که اجازه ندهند شما فکر کنید بلکه بدان معنا که به شما فرصت فکر کردن ندهند. استعمار نو رسیدن به جواب است قبل از رسیدن به سوال! از این تعبیر استفاده کردم تا بگویم شهید صدر در کارهای خود همیشه اول سوال می­کند. کما اینکه در متون اسلامی هم سوال را باب علم می­دانند. ایشان هم اول سوال را مطرح و جوانب آن را بررسی می­کند و سپس به خود اجازه می­دهد که جوابهای موجود را بررسی کند و به پختگی و اعتماد به نفس علمی برسد. یعنی تمام نظریات موجود را بررسی می­کند. از تمام دوستان خود در سراسر عالم همیشه می­خواستند که کتابهای مختلف را که به موضوع مورد بررسی شان مربوط می­شد برایشان بیاورند. ما هم باید به خود اجازه سوال کردن و شنیدن نظریات مختلف را بدهیم تا سوالاتمان به پختگی لازم برای پرداختن برسد. همه مکاتب برای پاسخ به سوالات و نیازهای بشری ایجاد شدند. باید بتوانیم گزینه­ خود را در پاسخ به این سوالات و نیازها روی میز قرار بدهیم. گزینه­ ای که هم فردی است و هم جمعی؛ هم مادی است و هم معنوی و به دنبال آن است که مانع خدشه ­دار شدن عزت بشری باشد. این گزینه بر اساس فطرت پیش می­رود. اما صد هزار حیف که مسلمانان برای ارائه این گزینه فعالانه وارد عرصه نمی­شوند. برای تهیه این گزینه نیازمند تفکر، ارائه نظر و تبدیل نظریه به عمل باشیم. تمام مراحل و شرایط تبدیل شدن فکر به عمل در آثار شهید صدر آماده است.

شهید صدر بخصوص در عراق بیشتر به عنوان یک پدیده اجتماعی و سیاسی مطرح بوده است. در محافل بین­ المللی هم به شخصیت سیاسی ایشان زیاد پرداخته شده است. اما در عین ارزشمند بودن شخصیت سیاسی شهید صدر، آثار و افکار او و اینکه ایشان منشا الهام در زمینه ­های مختلف بوده کمتر مورد توجه بوده است.

 ابعادی از آثار صدر که منتهی به ایجاد انس است در دانشگاه­های غربی قابل توجه بوده است. که این برخاسته از سیستم استدلالی و منطقی شهید صدر است  که دانشگاه­های غربی هم ادعای سیستم استدلالی دارند. شهید صدر استدلال­های خود را از حد قوم مسلمان فراتر برده و اسلام را جهان شمول و انسان محور معرفی می­کند.

یک شخصیت فرانسوی با نام گلو در فرانسه به بررسی نظریه بانکداری بدون ربای شهید صدر پرداخته است. اما آیا خود ما شهید صدر را آنگونه که هست شناخته ­ایم! آیا در علم و عمل برای ایشان ارزش قائل بوده ­ایم.

تفکر اسلامی امروز در نگاه غربیان یک تفکر متحجر و دین­ محور است که جهان شمول نیست. حرفهای آن فقط محدود به کسانی است که خود را مسلمان می­دانند. حرفهایی که صرفا در خاورمیانه تا حدودی شرق و بعضا مهاجرین مسلمان کاربرد دارد! این تفکر غالب نسبت به اسلام در غرب است و ما باید با نگاه تمدن ساز به اسلام این نگاه را تغییر دهیم اسلام هم هویت­دار است و هم هویت زا. شهید صدر به همه علمای اسلامی در طول تاریخ مراجعه می­کند و این هویت­دار بودن را به رخ می­کشد.

 ابعادی از آثار صدر که منتهی به ایجاد انس است در دانشگاه­های غربی قابل توجه بوده است. که این برخاسته از سیستم استدلالی و منطقی شهید صدر است  که دانشگاه­های غربی هم ادعای سیستم استدلالی دارند. شهید صدر استدلال­های خود را از حد قوم مسلمان فراتر برده و اسلام را جهان شمول و انسان محور معرفی می­کند. از نظر او مبانی فکری باید روشن و واضح و در عین حال متقن و مستدل باشد. شهید صدر تناسب بین فردگرایی و جمع­گرایی را با استفاده از مبانی اسلامی حفظ کرده است. این سوال همواره در طول تاریخ مطرح بوده که نظام اجتماعی باید فردگرا باشد یا جمع­گرا؟ او با ارائه تاریخچه فکری مدعی می­شود که نظام اجتماعی وقتی برای تقرب به خدا و در خدمت انسان باشد نوعی عبادت است. کسانی که با این تفکر که برخی کارها دنیایی است و نبادی سراغش رفت فعالیت اقتصادی را تعطیل می­کنند عملا دنیا و آخرت را باخته ­اند. پروژه مرجعیت صالحه­ شهید صدر درباره همین مصلحت اندیشی علما مطرح شده است.

از دیگر موضوعات اقتصادی مورد توجه شهید صدر عبور از نزاع طبقاتی است. یکی از اتهامات سنگین وارده به دین این است که دین افیون توده ­هاست. این تفکر همچنان خیلی قوی است. برخلاف این تفکر دین بهترین راه عبور از نزاع طبقاتی بین صاحب سرمایه و کسی که کار تولید را انجام می­دهد را ارائه می­کند.

شهید صدر در غالب فعالیت­های سازمانی و اجتماعی نیز نظریه دارند. با توجه به بحث جهان شمولی و مستدل بودن اسلام در این بحث این نظر را ارائه می­کند که وقتی همه برای خدا کار کنند و به تعبیر قران همه رنگ خدایی داشته باشند سیستم اجتماعی نوینی ایجاد می­شود. در مرجعیت صالحه این نظر را عملیاتی می­کند و می­گوید مرجعیت نبادی صرفا فکری باشد بلکه باید وارد عرصه عملیات شود. که بدین منظور باید تغییراتی در این سیستم ایجاد شود. مثلا درباره تقسیم وجوه مواردی را به شاگرد موثق خود کاظم حائری ارائه داده است. یعنی شهید صدر عملیاتی و لجستیک نیز فکر می­کرده است.

در کتاب مجتمعنا مدام تلاش می­کند قوانین اجتماعی مبتنی بر فطرت خدایی را از قران استخراج و ارائه کند. نقش تجربه و تاریخ را همیشه مد نظر دارد و به صرف داشتن فقه بسنده نمی­کند. معتقد است فقه کاربردی ما باید با چشم ­انداز تاریخی باشد. یعنی فقه با توجه به اقوام و فرهنگهای مختلف باید منعطف باشد. که این انعطاف پذیری یا به تعبیر برخی پلورالیزم زیر چتر فطرت و متون دینی است و نه براساس بی­ بند و باری.  در نگاه صدری مهندسی مکتب اسلامی بوضوح درصدد ساختن زندگی سعادتمند برای بشریت است.

در ادامه دکتر پلیسه سوالی مطرح کرد که آیا فکر صدری نیازمند بروزرسانی است؟ و در پاسخ گفت که پاسخ سوال در دل سوال است. این گنجینه که شهید صدر برای ما به ارث گذاشته است باید مورد استفاده قرار بگیرد که اگر نگیرد کفران نعمت است. اما قطعا این تفکرات در عین ارزشمندی خود و صاحبش قابل بازخوانی و عبور از مرزهای صدرایی است و باید این کار انجام شود.

 شهید صدر یک متفکر فرارشته­ ای بود که این ویژگی از نظام ­مندی ایشان نشات می­گرفت. نگاه فرارشته ­ای امروزه طرفداران زیادی دارد. درواقع وحدت کلمه­ ای که امروزه گمشده متفکرین غربی است شهید صدر سالها پیش بدان رسیده بود. درواقع وحدت کلمه نقطه قوت گفتمان اسلامی است. شهید صدر نه تنها می­توانست اخلاق و فقه را در اقتصاد بیاورد بلکه حتی ناگزیر از این کار بود.

دکتر پلیسه در پایان به موانع گسترش تفکری صدری پرداخت. ایشان با اشاره به اینکه دو نوع گفتمان درون و برون دینی داریم گفت: مسلمانان نسبت به گفتمان برون دینی چندان نگاه خوبی ندارند. اما برای تاثیرگذاری گفتمان درون دینی باید گفتمان برون دینی تعریف کرد. باید در گفتمان درون دینی، مباحثی را مختص گفتمان برون دینی داشته باشیم تا بتوانیم با انها وارد بحث و صحبت شویم. برای پرورش تفکر صدری باید علاوه بر گفتمان درون دینی زمینه­های گفتمان برون دینی نیز فراهم شود. دنیا الان پذیرش تفکرات صدری و سایر علما را دارد اما نیازمند جهاد همه جانبه در این زمینه است تا بتوان مکاتبی چون مکتب شهید صدر را به تعالی رساند.

دکتر چرنینکو دومین سخنران این نشست بود و صحبتهای خود را با اعتراض به تک قطبی بودن دنیا آغاز کرده و گفت: دنیای امروز دنیای امپریالیستی و رباخواری به سرکردگی امریکا و اسرائیل و دنیای تک قطبی است و در حال حاضر تنها نظریات برخاسته از تفکرات اسلامی است که میتواند به مواجهه با آن برخیزد. چرا که خداوند در قران کریم ربا را حرام و تجارت را حلال کرده است. اما در مراجعه به تورات میبینیم که در کتاب پنجم اینگونه آورده­ اند که وام ربوی را به هم وطن و هم کیشان خود ندهید اما وام ربوی به بیگانگان اشکالی ندارد! می­بینید که این سیستم کاملا سیستم برده­ داری است و باید بدانیم با توجه به اینکه وام ربوی را به بیگانه روا دانسته پس هرکسی که به ما وام ربوی پیشنهاد می­کند نه تنها دوست ما نیست بلکه کاملا ما را دشمن و بیگانه می­داند و درصدد برده کردن ماست.

این واقعیت را شهید صدر در اقتصادنا برای ما آشکار می­کند و به ما وعده می­دهد که نباید ناامید شویم چون اقتصاد ربوی چون ماری است که حتی خود را هم نیش می­زند و نهایتا به نابودی کشیدi می­شود. مسیر این نابودی را اینگونه تبیین می­کند: تجمع پولهای جهان در دست عده ­ای اندک موجب احتکار پول و کاهش تولید می­شود. در نتیجه ارزش پول کاهش می­ یابد و محتکر را به ورشکستگی می­کشاند.

از این روست که در دنیای امروز هرکسی بخواهد با رباخواری مبارزه کند توسط امپریالیسم سرکوب می­شود که نمونه ­های آن را در لیبی و مالزی شاهد بودیم. وقتی قذافی در لیبی خواست سیستم دینار طلایی را پیاده کند با مواجه سرسختانه ­ای از سوی غرب مواجه شد و شکست خورد. همچنین محمد ماهاتما در مالزی هم زمانی که به دینار طلایی مراجعه کرد بحران شدیدی مالزی را در بر گرفت که مشخص بود منشا آن کجاست!

پس جنگ جهانی سوم به شکلی ناملموس آغاز شده است و ادامه دارد. علت ناملموس بودن آن هم غیرمسلحانه بودنش است. این جنگ جنگ اقتصادی است و بسا خطرناکتر از جنگ مسلحانه است چون برده ­داری آن خطرناکتر است. مسلمانان باید تلاش کنند چه در سطح فردی و چه در سطوح کلان سیاسی هیچ وام ربوی را از طرف هیچ کسی نپذیرند که قطعا این پیشنهادات از سوی دشمنان آنها و برای به بردگی کشیدن آنهاست. بخصوص از سوی غربیها! این واقعیت را شهید صدر در اقتصادنا برای ما آشکار می­کند و به ما وعده می­دهد که نباید ناامید شویم چون اقتصاد ربوی چون ماری است که حتی خود را هم نیش می­زند و نهایتا به نابودی کشیدi می­شود. مسیر این نابودی را اینگونه تبیین می­کند: تجمع پولهای جهان در دست عده ­ای اندک موجب احتکار پول و کاهش تولید می­شود. در نتیجه ارزش پول کاهش می­ یابد و محتکر را به ورشکستگی می­کشاند.

این مکانیزم صدری جای توجه و تامل بسیار دارد و برای همه­ مسلمانان واجب است در دنیای امروز به کتاب اقتصادنای شهید صدر مراجعه کنیم.

دکتر چرنینکو بعد از اشاره ­ای به وضعیت سیستم رباخواری در جهان و شکست شرکتهای تجاری جهانی که انحصارگرا بودند گفت: ما منتظر تحقق پیش­بینی­ های شهید صدر درباره سرمایه­ داری و شکست آن هستیم و امروز میبینید که ترامپ می­گوید: آرزوی امریکایی به باد رفته است! همه کسانی که در مقابل دنیای اقتصادی  ربوی ساکتند و تسلیم این اقتصاد شده ­اند باید به اقتصادنا شهید صدر مراجعه کنند و ناامید نباشند.

امروز حتی مبلغان مسیحی هم برای اثبات خدا در کتابهای خود از نظریات و استدلالات صدری استفاده می­کنند. این را من در یک کتاب تبلیغی مسیحیت دیدم که خود نویسنده اشاره کرده بود که در بخش استدلال­های خود از نظریات شهید صدر بهره گرفته است.

اما این وظیفه ماست که این نظریات منطقی اسلام را که توسط صدر و دیگر علما از اسلام استخراج شده است به دنیا معرفی کنیم. طبق نظر امام ما نباید منتظر منفعل باشیم بلکه باید فعالانه وارد عرصه مبارزه شویم. انتظار از دیگر بحثهای شهید صدر نیز بوده است و کاملا منطقی استدلال می­کند این دنیا همانطور که نقطه آغاز داشته نقطه پایان هم خواهد داشت.

از جمله موارد انتظار فعال در زمینه­ های اقتصادی است. باید اقتصاد اسلامی و سیستم اسلامی در سراسر کرده خاکی پیاده شود که اگر نشود حتی این انقلاب اسلامی ایران هم زمینگیر خواهد شد.

امروز حتی مبلغان مسیحی هم برای اثبات خدا در کتابهای خود از نظریات و استدلالات صدری استفاده می­کنند. این را من در یک کتاب تبلیغی مسیحیت دیدم که خود نویسنده اشاره کرده بود که در بخش استدلال­های خود از نظریات شهید صدر بهره گرفته است.

دکتر چرنینکو با اشاره به پیاده شدن سیستم اقتصادی و بانکداری اسلامی در روسیه ادامه داد: با وجود رسوخ بانکداری ربوی در روسیه ما دست­آوردهای زیادی در ساختن سیستم مالی اسلامی داشته­ ایم! یعنی چند بانک اسلامی تاسیس کردیم و با اینکه در سازمان کنفرانس اسلامی عضو نبودیم در نشست­های آن حضور داشتیم و بانکهای اسلامی ما هم در صحنه­ بین ­الملل حضور موثر داشته است. شما هم در ایران زمینه ­های بسیاری برای تاسیس بانکداری اسلامی دارید و تلاش در این زمینه باید جزو فرهنگ ما و شما به عنوان منتظران فعال باشد. باید در زمینه­ اقتصاد اسلامی ورود کنیم و فعالیت داشته باشیم.

وی در بخش دیگری از صحبتها به موفقیت بانکهای اسلامی در انگلستان اشاره کرد و اظهار داشت که سرمایه  بانکهای اسلامی در انگلستان هر سال حدود دو برابر می­شود در حالی که بیش از ۸۰ درصد مشتریان و حتی سرمایه­ گذاران آن را غیرمسلمانان تشکیل می­دهند! چون فهمیده­ اند که این نوع سیستم اقتصادی بهتر است.

حقایق و ارزشهای اقتصادی و فلسفی که در آثار شهید صدر ارائه شده است، نه تنها برای مسلمانان بلکه برای مسیحیان در جستجوی حقیقت، یهودیان ظلم ستیز و همه نیک نفسان عالم جذابیت دارد و آن­ها در این مبارزه علیه امپریالیسم و اقتصاد ربوی هم­رزم ما هستند. فقط نباید منفعل بود و باید از همه توان برای پیاده کردن سیستم اقتصاد اسلامی استفاده کرد. برای ورود به این عرصه باید از واژگان و زبان امروزی استفاده کرد که شهید صدر این کار را کرده و نظریات را برای ما آماده کرده است.

در پایان نیز حجت الاسلام سید امید موذنی معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر به ایراد سخنرانی کوتاهی پرداخته و گفت: برای فهم علل جذابیت شهید صدر در غرب باید به این ریشه برگردیم که شهید صدر قرآن را نه معجزه­ای برای مسلمانان که آن را معجزه­ای برای انسا­ن­ها می‌دانست تا ایمان بیاورند. آنچه باعث شد اندیشه صدر از مرزهای کشورهای اسلامی عبور کند این بود که باب گفتگوی اسلام و انسان را باز کرد و واحد گفت‌وگوی دین و انسان معاصر نظریه است. شهید صدر با توجه به نیازهای انسانی و بر اساس نظریات استخراج شده از دین پاسخی به این نیازها می‌دهد که مبتنی بر باور به غیب و قابل تحقق در زیست گسترده انسانی است. جذابیت صدر برای تفکر غربی در این است که انسان را فعال می­داند و نه منفعل. انسان در نگاه صدری خلیفهاللهی است که باید تمام استعدادهای انسان و هستی را شکوفا کند. از همین زاویه او در عرصه اقتصادی، نه مشکل انسان را محدودیت منابع می­داند و نه چگونگی تحول ابزار و شکل تولید و پاسخ آن را هم نه سرمایه­‌داری می‌داند و نه مالکیت عمومی. اگر بناست با اعتماد به نفس علمی به مشکلات انسانی پاسخ دهیم باید چون صدر به دین نگاه نظریه­ای داشته باشیم و نه نگاه گزاره­‌ای پراکنده‌نگر.

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا