دیپلماسی مساجد؛ رقابت ترکیه و عربستان/ بخش نخست
دو کشور عربستان و ترکیه با بهره‌گیری از نقش دین در تحقق اهداف سیاسی خود در قالب «دیپلماسی مساجد»، وارد یک رقابت گفتمانی گسترده شده‌اند که این نوشتار به بررسی ابعاد آن خواهد پرداخت.
بهمن شمسی
اندیشکده راهبردی تبیین – بسیاری از کشورهای اسلامی در راستای تقویت نفوذ و افزایش قدرت نرم خود، سرمایه هنگفتی را به ساخت مساجد در کشورهای مختلف دنیا اختصاص می‌دهند. این رویکرد منجر به شکل‌گیری دیپلماسی جدید موسوم به «دیپلماسی مساجد» شده است. در این میان دو کشور ترکیه و عربستان وارد یک رقابت ملموس و جدی‌تری شده‌اند تا از طریق آن به توسعه و تقویت گفتمان مورد نظر خود بپردازند. عربستان که بخش عمده‌ای از نفوذ خود در جوامع اسلامی را مرهون حمایت از آموزههای «گفتمان وهابیت» است، سالانه بین دو تا سه میلیارد دلار را برای ساخت مساجد در آسیا، اروپا و آفریقا هزینه می‌کند. از «کوزوو» تا «اندونزی» و از «انگلیس» تا «ایالات متحده آمریکا» و دیگر کشورهای اروپایی و آفریقایی، مدارس و مساجد سعودی به اشاعه «آموزههای وهابیت» و انتشار کتاب‌های چاپِ عربستان مشغول هستند. ترکیه نیز با روی کارآمدن حزب «عدالت و توسعه» گام بلندی برای رقابت در عرصه «دیپلماسی مساجد» برداشت و با اصلاح ساز و کارهای موسسه «دیانت»، فعالیت‌های آن در مناطق مختلفِ اروپا، آفریقا، آمریکای لاتین و آسیا را تقویت و پشتیبانی کرد. ترجمه قرآن کریم به زبان بومی هر منطقه، سازماندهی کاروان‌های حج، آموزش واعظان، مبلغان و سخنوران، انتشار کتاب‌های دینی بر اساس گفتمان اسلام معتدل و ارائه بورس‌های تحصیلی به مسلمانان آفریقا، بالکان، آسیای میانه و آمریکای لاتین برای تحصیل در رشته‌های اسلامی در ترکیه از جمله کارکردهای مؤسسه «دیانت» محسوب می‌شود. آژانس «همکاری و هماهنگی ترکیه» نیز مؤسسه دیگری است که در دوره حکومت حزب عدالت و توسعه حضور بین‌المللی آن افزایش چشمگیری پیدا کرده و با ترمیم آثار تاریخی دوره عثمانی در کشورهای مختلف دنیا در راستای تقویت قدرت نرم دینی ترکیه فعالیت می‌کند. ترکیه با حمایت از گفتمان اخوانی و با ترویج «سکولاریسم اسلامی» به عرصه رقابت گفتمانی با وهابیت مورد حمایت عربستان برخاست و احداث مساجد مدرن برای مسلمانان جهان را به عنوان برگه‌ای مؤثر بر افکار عمومی ملت‌های اسلامی و تقویت قدرت نرم خود مدنظر قرار داد و حتی برای تعیین ائمه جماعات و پرداخت حقوق آن‌ها ردیف بودجه مشخص تصویب کرد.
- تاثیر دیپلماسی مساجد بر قدرت نرم ترکیه
ترکیه از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، دین و مسجد را به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاست خارجی خود انتخاب و با فعال سازی سازمان‌های دینی و اسلامی متعدد خود در آمریکای لاتین، آفریقا و اروپا، مبالغ هنگفتی را به ساخت مساجد، آموزش‌های دینی و اقدامات فرهنگی اختصاص داده است. این امر نقش غیز قابل انکاری در تقویت نقش و جایگاه ترکیه و پذیرش آن به عنوان رهبر جهان اسلام همانند دوره عثمانی داشته است. اردوغان در جستجوی برگه‌ای سودمند و تأثیرگذار بر افکار عمومی جهان اسلام، عملیات احداث مساجد در کشورهای مختلف را از سال ۲۰۱۵ تسریع نمود و یکی از بزرگ‌ترین مساجد را در «تیرانا» پایتخت آلبانی افتتاح کرد. در سال ۲۰۱۶ بزرگ‌ترین مرکز اسلامی در نیمکره غربی را در ایالت «مریلند» آمریکا تأسیس و یکی از بزرگ‌ترین مساجد اروپا را نیز در شهر «کلن» آلمان بنا کرد که محل تجمع بسیاری از مهاجرین ترک تبار است. آنکارا همچنین برنامه‌هایی برای ساخت مسجد در «ونزوئلا»، «کوبا» و «رومانی» در دستور کار دارد که تمامی این پروژه‌ها را از طریق «مؤسسه دیانت» که تحت مدیریت امور دینی ترکیه قرار د ارد، پشتیبانی می‌کند. «مؤسسه دیانت» در نقش ابزار قدرتمند دولت ترکیه برای اجرای دستورالعمل‌های سیاسی-ایدئولوژیک حزب عدالت و توسعه در فراسوی مرزهای این کشور از آمریکای لاتین تا اروپا و از آفریقا تا آسیا عمل می‌کند. علاوه بر «مؤسسه دیانت»، «آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه» نیز به عنوان یکی دیگر از ابزارهای قدرت نرم این کشور در مرمت اماکن و سایت‌های تاریخی متعلق به دوره عثمانی فعال است. این مؤسسات همچنین با ارائه کمک‌های انسان‌دوستانه در حوزه پزشکی، مواد غذایی، بهبود زیرساخت‌های مدارس، بیمارستان‌ها و نگهداری ایتام نقش گسترده و قابل ملاحظه‌ای را در تقویت قدرت نرم و نگاه مثبت افکار عمومی به دولت ترکیه و حزب عدالت و توسعه ایفا کرده‌اند[۱].
- تأثیر دیپلماسی مساجد بر قدرت نرم عربستان
ترکیه تنها کشور منطقه نیست که از اسلام برای تعمیق نفوذ خود استفاده می‌کند، عربستان سعودی نیز با تأمین منابع مالی برخی نهادها و مساجد(بین ۲ تا ۳میلیارد دلار در سال) به دنبال انتشار نسخه خاصی از اسلام وهابی است. نشر وهابیت از طریق مدارس دینی و مساجد وابسته به عربستان سعودی انجام می‌شود. آموزش زبان عربی، آموزش سخنوران و ائمه جماعات، انتشار کتاب‌های دینی چاپ شده در عربستان، ارائه بورس تحصیلی به متقاضیان خارجی برای تحصیل در رشته‌های دینی و ساخت مسجد در کشورهای مختلف از جمله اقدامات سعودی‌ها برای بهره‌گیری از دین در راستای اهداف سیاسی و تقویت قدرت نرم و نفوذ خود است. افتتاح مسجد «احمد سکوتوره» در سال ۱۹۸۲ که بزرگ‌ترین مسجد در آفریقای جنوب صحرا و چهارمین مسجد بزرگ در کل آفریقاست و همچنین کمک‌های مالی و فرهنگی عربستان در دهه ۸۰ میلادی باعث شد تا رویکرد سلفی-وهابی از حالت حاشیه‌ای خود در مناطق فقیر آفریقایی به جریانی فراگیر در جوامع اسلامی آفریقا بدل شود. بسیاری از کشورهای اروپایی نیز از دهه ۷۰ میلادی با پروژه مسجد سازی ریاض همراهی کرده و خطرات آن را نادیده گرفتند، اما به تدریج و با شیوع تفکر افراطی وهابیت، کشورهای اروپایی تساهل را کنار گذاشته و با افزایش سخت‌گیری نسبت به سیاست‌های دینی ریاض، باعث شدند تا عربستان به تدریج پروژه‌های ساخت مساجد در اروپا و یا نظارت بر نحوه عملکرد آن‌ها را کاهش دهد. مساجد و مدارس دینی ساخته شده توسط عربستان در اقصی نقاط جهان، ملزم به پذیرش ائمه جماعات و واعظین و خطبای معرفی شده توسط دولت سعودی هستند. انتشار وهابیت به تدریج باعث ایجاد فضایی مناسب برای گسترش گروه‌های افراطی شد که با الهام گرفتن از اسلام وهابی-سعودی، دیگر مذاهب اسلامی را تکفیر می‌کنند. به باور بسیاری از کارشناسان، عربستان سعودی بر تمام وجوه قدرت نرم وهابیت تسلط پیدا کرده است. نقطه اوج تبلیغ وهابیت و به کار گیری تأثیر دین در سیاست خارجی و تبلیغ آن در قالب دیپلماسی مساجد به دوره جنگ سرد بر می‌گردد که هم باعث تقویت قدرت نرم و نفوذ عربستان می‌شد و هم از طریق جذب جوانان به یک ایدئولوژی جای‌گزین و ممانعت از گرایش به شوروی و کمونیسم به کشورهای غربی کمک زیادی می‌کرد[۲]. سعودی‌ها با آگاهی نسبت به تأثیر مثبت «قدرت نرم» بر امنیت ملی خود، معتقدند که کشورشان از تمامی عناصر کلیدی و لازم در حوزه قدرت نرم مانند «تاریخ و تمدن»، «فرهنگ»، «هویت»، «موقعیت»، «محتوا» و «امکانات» برخوردار بوده و بنابراین وضع هرگونه استراتژی روشن در راستای تقویت «قدرت نرم» را یک سرمایه‌گذاری مفید، لازم و پایدار می‌دانند. سعودی‌ها همواره با خوانش افراطی خود از دین، به رقابت با دیگر رقبای منطقه‌ای مانند مصر در دوره «جمال عبدالناصر» به عنوان رئیس جمهور ناسیونالیست و سکولار این کشور و سپس گفتمان شیعی و ضد امپریالیستی «امام خمینی» پس از پیروزی انقلاب اسلامی و گفتمان اخوانی پس از وقوع انقلاب‌های عربی در سال ۲۰۱۱ برخاسته‌اند، که ساخت مساجد و مدارس دینی و ترویج گفتمان وهابی از طریق این مراکز را پایه و اساس برتری گفتمانی خود قرار داده و منابع مالی هنگفتی را به آن اختصاص می‌دهند[۳].
- وضعیت رقابت گفتمانی وهابیت- اخوانی
حزب عدالت و توسعه با کاهش پیچیدگی‌های بروکراتیک، فعالیت سازمان‌های خیریه غیردولتی و مروج، ایدئولوژی اسلامی مدنظر خود را در خارج از ترکیه گسترش داد تا در لباس اقدامات خیریه و انسان‌دوستانه، فعالیت‌های سیاسی- اطلاعاتی خود را دنبال کند. به طور مثال با بهره‌گیری از معضل جنگ و گرسنگی در «سومالی»، حمایت از آوارگان و ساخت مساجد، منافع مختلفی همچون مدیریت فرودگاه «موگادیشو» توسط شرکت ترکیه‌ای، احداث و مدیریت بیمارستان به اسم «اردوغان»، افتتاح بزرگ‌ترین پایگاه نظامی خارجی در «سومالی» و مدیریت مدارس دینی توسط «مؤسسه دیانت» را محقق ساخت. ترکیه از این طریق وارد یک رقابت گفتمانی برای بازاریابی و انتقال نسخه اسلام ترکیه‌ای در کشورهای مختلف آفریقایی مانند «چاد»، «اتیوپی»، «غنا»، «نیجر»، «نیجریه» و «سومالی» شده است. از طرفی ترکیه با مدیریت سازمان‌های دینی مانند مجموعه «امام خطیب» و ارائه بورس تحصیلی و ساخت مدارس دینی و تربیت معلمان دینی، در راستای آموزش دانشجویان مسلمان خارجی بر اساس نسخه ترکیه‌ای اسلام اقدام کرده و آن‌ها را برای ترویج ایدئولوژی نرم ترکیه در کشورشان آماده می‌کند. بر اساس آمارهای موجود، بیش از ۱۰۰۰ دانشجو از ۷۶ کشور مختلف بین سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۱۵ در مدارس دینی «امام خطیب» فارغ التحصیل شده‌اند. سازمان‌های دینی ترکیه‌ای از ابتدای قرن ۲۱، روابط خود با «اخوان المسلمین» را گسترش داده و کنفرانس‌ها و نشست‌های بین‌المللی متعددی را درباره آینده جهان اسلام برپا می‌کنند. همچنین کانال خبری «الجزیره» قطر نیز نقش عمده‌ای در بهبود بخشیدن به چهره ترکیه در میان ملت‌های عربی ایفا می‌کند. حمایت علنی ترکیه از «اخوان المسلمین» به ویژه پس از شروع تحولات اخیر در جوامع عربی، سبب بروز اختلافات میان ترکیه با مصر، عربستان و امارات و تلاش آن‌ها برای به شکست کشاندن برنامه‌های منطقه‌ای ترکیه و هم‌پیمانان آن در قالب یک رقابت گفتمانی شد. از سوی دیگر اسلام وهابی همچنان به عنوان یکی از عوامل مهم و مؤثر بر تعیین اولویت‌های سیاست خارجی عربستان محسوب می‌شود و پادشاهی سعودی از زمان تأسیس، همه تلاش خود را برای بسیج امکانات و منابع در راستای ترویج و نهادینه سازی اسلام «وهابی» در میان ملت‌های عربی و آفریقایی به کار بسته است. یکی از اقداین اقدامات، ساخت مساجد مدرن و بزرگ بوده است که نقش ویژه‌ای در تحقق اهداف سیاسی مدنظر سعودی‌ها داشته است.
بهره‌گیری از دین و نمادهای دینی مانند مسجد در رقابت گفتمانی اخوانی- وهابی سبب شده است تا روز به روز شاهد افتتاح مساجد جدیدی باشیم که مولود رقابت سیاسی بوده و کارکرد دینی آن کمتر به چشم می‌اید. اخیرا مسجد بزرگ «چاملیجا» در بخش آسیایی شهر استانبول به عنوان مرکز سکونت اخوانی‌ها با حضور اردوغان و مقامات سیاسی بسیاری از کشورها در زمینی به مساحت ۱۷ هزار متر مربع افتتاح شد. این مسجد دارای ۶ مناره است که ارتفاع چهار مناره به ۱۰۷ متر می‌رسد و از مناره‌های مسجد مدینه بلندتر است، قُطر گنبد آن نیز ۳۴ متر و ارتفاع آن ۷۲ متر بوده و قادر است که ۶۰ هزار نفر را در خود جای دهد[۴]. حقیقت منازعه و رقابت میان دو گفتمان «اخوانی» و «وهابی» صرفا دینی نبوده و در معنای مدرن، نقش دو جریان فکری یا جنبش سیاسی را دنبال می‌کنند تا با شعار مسئولیت پذیری اجتماعی و مدیریت افکار عمومی ملت‌های مسلمان، مشروعیت سیاسی لازم را برای تحقق اهداف سیاست خارجی متولیان خود به ارمغان آورند. گفتمان رسانه‌ای اخوان، کشیدن فرش از زیر پای ایدئولوژی وهابی بوده و از دهه هشتاد میلادی در رقابت برای کسب رهبری سیاسی ملت‌های سنی -عربی توانستند ضربه مهلکی به وهابیت وارد کرده و آن‌ها را در مقابل اراده و خواست سیاسیِ جهان عرب قرار دهند. امروزه این رقابت گفتمانی به وضوح خود را در «سوریه»، «عراق»، «یمن»، «مصر»، «لیبی» و «افغانستان» نشان می‌دهد. برخی از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و در رأس آن‌ها عربستان و امارات از تحرکات اخوانی در منطقه احساس خطر کرده و به دلیل ترویج تفکر اسلام معتدل و ارائه نسخه‌ای سازگار از تلفیق اسلام، دموکراسی و سکولاریسم که در پشت پرده آن منافع ملی ترکیه قرار دارد، آن را به مراتب خطرناک‌تر از تفکر سکولاریسم می‌دانند، زیرا گفتمان اخوانی به دلیل نفوذ بالا در جوامع عربی، می‌تواند منبع خطری بزرگ برای موجودیت نظام حاکم بر عربستان و کشورهای مشابه آن باشد[۵]. بحران ایجاد شده در روابط قطر و کشورهای خلیج در واقع بازخوانی مجدد جنگ خاموش بین تفکر وهابیت و تفکر اخوانی است. امروز همانگونه که رابطه پنهان حکام امارات و سعودی با داعش و القاعده غیرقابل انکار می باشد، روابط بین قطر و ترکیه با گروهای اخوانی در این جبهه نیاز به مستند سازی زیادی ندارد و بسیار واضح و مبرهن است.
بخش دوم این یادداشت را در اینجا بخوانید
منابع
[۱] – کیف یستخدم حزب العداله القوه الناعمه للأسلام؟ الیوم الثامن، منتشر شده در تاریخ ۲۸ مارس ۲۰۱۹، قابل بررسی در پیوند زیر:
[۲] – توظیف الدین فی السیاسه الخارجیه:إعاده التفکیر فی انتشار الوهابیه، أحمد برکات، أصوات أونلاین، منتشر شده در تاریخ ۲۱ ژانویه ۲۰۱۹، قابل بررسی در پیوند زیر:
http://aswatonline.com/2019/01/21/توظیف-الدین-فی-السیاسه-الخارجیه-إعاده-۲
[۳] – کیف تستخدم «القوه الناعمه للإسلام» لصالح السیاسات الخارجیه؟ ساسه بوست، دسامبر ۲۰۱۸، قابل بررسی در پیوند زیر:
https://www.sasapost.com/translation/rise-islamic-soft-power/
[۴] – مراسم افتتاحیه رسمی مسجد جامع چاملیجا استانبول، خبرگزاری آناتولی، منتشر شده در تاریخ ۳/۵/۲۰۱۹، قابل بررسی در پیوند زیر:
https://www.aa.com.tr/fa/1468989
[۵] -إبراهیم شیر: الإخوان و الوهابیه..أعداء من رحم واحد، رأی الیوم، ۲۷نوامبر ۲۰۱۸، قابل بررسی در پیوند زیر:
https://www.raialyoum.com/index.php/إبراهیم-شیر-الإخوان-والوهابیه-أعداء-م
