جریان صدر، مرجعیت و آینده نهاد دین در عراق ذیل تحولات جاری
جریان صدر خلال قریب به 25 سال گذشته دو پارامتر مهم را در درون بیت شیعی و نهاد مذهب دنبال می کند: یک: کسب زعامت بر بیت شیعی از طریق خلق دوگانه حوزه ناطقه و حوزه صامته و القای ناتوانی مرجعیت اعلی در تعامل با چالش های سیاسی و اجتماعی. دوم: خلق یک نظم سیاسی قوم گرای عربی که در راس آن یک مرجع دینی عربی حکمرانی می کند.
هادی معصومی زارع
1- مقدمه : دو ویژگی تاریخمند بیت شیعی و نهاد دین در بیت شیعی عراق
یکی از مسائل بسیار مهمی که در ذیل تحولات اخیر عراق قابل بحث و بررسی است و اهمیت زیادی هم دارد بحث تاثیر نهاد دین بر این تحولات و تاثیر این تحولات بر آینده نهاد دین است. یعنی به نحوی دیالکتیکی، دین و نهاد دین چه تاثیری بر این تحولات می گذارد و تحولات اخیری که در عراق در حال رخ دادن هستند چه تحولی بر آینده و کارکرد و ماهیت نهاد دین در عراق خواهد گذاشت. به طور طبیعی وقتی از نهاد دین و نهاد مرجعیت در عراق صحبت می کنیم و از نهاد دین که در راس آن نهاد مرجعیت قرار دارد صحبت می کنیم، نمی توانیم در خلا این مسائل را دنبال کنیم. به طور طبیعی نهاد دین در عراق گسسته از یک سنت دینی چند صد ساله نیست. اینطور نیست که تصور کنیم آن چیزی که در حوزه نجف داریم یا آن چیزی که به نام نهاد دین در عراق می شناسیم گسسته از صدها سال تجربه سیاسی و اجتماعی نهاد دین در عراق است.
از همین رو اگر بخواهیم عملکرد حوزه نجف را در دوره چند دهه اخیر و به طور خاص در دوره پس از اشغال عراق توسط امریکایی ها خوب بفهمیم، ناچار هستیم به شرایط سیاسی و اجتماعی شکل گیری حوزه علمیه عراق و نهاد دین در قالب حوزه های بغداد، نجف، حله و کربلا و نیز مختصات جامعه دینی و ایمانی طائفه شیعی را مورد توجه قرار دهیم.
اگر بخواهیم خوب به تاریخ عراق نگاه کنیم شیعیان ( در معنای مذهبی و اثنی عشری) همواره در طول تاریخ حیات خود ( به جز دوره های معدودی) در این پهنه جغرافیایی، یا اقلیت کَمّی یا اقلیت کیفی بوده اند. اگر سنت حوزه نجف را دنبال کنید؛ قرن 5 هجری تا اواخر قرن 11 هجری را مرور کنید می بینید یک سنت کاملا علمی را دنبال می کند، چون شیعیان هم یک اقلیت محض در این جامعه هستند، حداقل از حیث کیفی، یعنی ساختارها ساختار سنی هست.
وقتی شیخ طوسی به نجف مهاجرت می کند، شروع می کند به توسعه علوم دینی همچون فقه، حدیث و رجال و… مجددا به دلایلی حوزه نجف دچار رکود می شود و با زعامت علامه حلی حوزه حله تاسیس می شود که ایشان هم مجددا مشغول به توسعه گفتمان فقهی و اصولی تشیع میشود. در دوره پس از آن حوزه کربلا با ظهور وحید بهبهانی با منازعه ای که با اخباری ها دارد، قدرت می گیرد و نجف از دوره قرن 6 به این طرف که دچار رکود بوده رکودش ادامه پیدا می کند. حوزه کربلا به دلایل مختلفی از جمله کشمکش های صفویه و عثمانی و بیماری وبا در نجف دارای قدرت زیادی در بین محافل دیگر در عراق آن روز شده بود.
این سیر تا اواخر قرن 12 ادامه پیدا می کند تا این که مجددا حوزه نجف به آن قدرت قبلی خودش باز می گردد و وضعیت امروز نجف امتداد همان وضعیت ساختاری و حوزوی است که در نجف آن روز به وجود آمده بود.
ما اگر در تمام این ادوار بخواهیم به جامعه شیعی عراق نگاه کنیم، می بینیم که یک اقلیت مذهبی است. در واقع مذهب محکوم است و هیچ گاه شیعیان در عراق رکن قدرت سیاسی نبوده اند. به جز استثنائاتی که آنها هم منجر به خروج شیعیان از انزوای سیاسی اجتماعی به معنایی که ما در دوره صفویه در ایران داریم نمی شود.
عراق اساسا به طور عام حوزه نفوذ خلافت عثمانی است که هزاران یا ده ها هزار یا صدها هزار شیعه را در فلسطین و لبنان و سوریه و شامات امروزی قتل عام کرده است. این اقلیت ماندگی در شکل دهی به فضای نجف و نهاد دین در عراق بسیار موثر بوده است. ما اگر این اقلیت بودگی تحمیلی را در یک سنت حدودا نهصد ساله به تفهم ننشینیم، به خوبی متوجه ماهیت مواضع حوزه نجف در شرایط امروز و علل و چرایی و اسباب آن نخواهیم شد! باید خوب بفهمیم این نهصد سال بر جامعه شیعی چه گذشته تا درک کنیم که مرجعیت امروز در نجف در چه شرایطی قرار دارد و تضادهایی که در دورن حوزه نجف وجود دارد از کجا ناشی می شود.
مساله دومی که باید به آن توجه داشت همانا مساله مهاجرت گسترده علمای ایرانی به حوزه نجف و کربلاست. با سقوط صفویه و هجرت علمای ایرانی از حوزه اصفهان به نجف و کربلا شاهد شکل گیری مفهوم علمای ایرانی و علمای فارس نژاد در حوزه عراق هستیم. شاید در تمام تاریخ عراق این مسئله کم نظیر باشد. تا جایی که برخی گزارش ها از اکثریت بودگی خاندان ایرانی (اعم از عالم تبار یا تاجر تبار) در برهه هایی در کربلا یا نجف یا کاظمین حکایت دارد.
این دو ویژگی با شدت و حدت کمتر یا بیشتری خلال تمامی ادوار تا سقوط رژیم صدام حسین ادامه دارد. با این تفاوت که از دوره بعث به این سو، مجددا سایه سرکوب و خفقان بر سر حوزه نجف و به طور خاص جامعه ایرانی تبارهای آن بازمی گردد و طیف عمده خاندان ایرانی تبار از عراق اخراج می شوند.
در هر صورت اگر در دورۀ قبل از به طور خاص صدام، جامعه شیعی نسبت خودش را با مرجعیت یک نسبت کاملا ولاء و فرمان برداری تعریف می کند، در دورۀ جدید (همزمان با دوره مشروطه بدین سو) با توجه به دو مولفه ورود اندیشه های مدرن و اندیشه های لیبرالیستی و کمونیستی ونیز اتخاذ سیاست های سرکوب گرایانه نظام های ضد شیعی در عراق مدرن، در میان نخبگان و توده های شیعی یک حالت روحی و روانی خاص و یک توقع جدید شکل گرفته است و آن این است که از نهاد دین و مرجعیت توقع ایفای نقش حمایت گری را دارند. آنها می گویند در برابر این حجم از سرکوب و کشتار چند صد هزار نفری و منزوی شدگی اکثریت جامعه چرا مرجعیت آن نقش حمایتگرایانه خودش را در قبال مردم ایفا نمی کند؟ چرا مرجعیت سکوت می کند؟
اینجا کاری به درست یا غلط بودن این درخواست و صواب یا غیرصواب بودن این توقع نداریم. اما برای اولین بار به جای اینکه این توده ها یک فرمانبردار مطلق باشند آن رویکرد انتقادی در درون شیعه در حال غلیان و بیان و اظهار است. ممکن بود تا سی سال قبل اگر اتفاقی بود بیان نمی شد، اما در دورۀ جدید نخبگان شیعی و بسیاری از توده ها از مرجعیت مطالبه می کنند که چرا شما در مقابل این حجم از سرکوب به آن وظیفۀ ذاتی خودتان عمل نمی کنید و کنج انزوا برگزیده اید! به طور معین این فضای روانی و ادراکی در دوره بعث و جنایات های آن علیه شیعیان و به طور خاص از دوره انتفاضه شعبانیه بدین سو، به شدت تشدید می شود.
2- ظهور جریان تجدید نظر طلب در درون نهاد دین در بیت شیعی
در چنین شرایط و فضایی است که زمینه ها برای خلق و ایجاد یک جریان تجدید نظر طلب در درون نهاد دین در بیت شیعی به وجود می آید. در همین دوره ( از 1992 بدین سو) شاهد صعود چهره ای به نام سید محمد صدر یا صدر ثانی هستید، ایشان وارد می شود و خیلی آزادانه شروع می کند به فعالیت در حوزۀ علمیۀ نجف.
اگر بخواهیم صدر ثانی را خوب بفهمیم، باید به رویکرد و یا دو عملکرد تمایز بخش ایشان توجه کنیم که در واقع مکتب و دستگاه فعلی و عملکرد وی را تا اندازه زیادی از دستگاه سنتی مرجعیت در نجف متمایز می کند:
اولا تأکید بر حوزۀ ناطقه. صدر ثانی تاکید دارد که اساسا حوزه ای حوزه است و مرجعیتی مرجع است که ناطق باشد و صامت نباشد، خاموش نباشد، نسبت به بلایا و مسائل و اتفاقاتی که بر سر جامعۀ شیعی می آید سکوت نکند. مرجعی مرجع است که برای حل مشکلات و چالش های حیات سیاسی و اجتماعی جامعه شیعی در تکاپو و در میدان باشد. مرجعی که در کنج انزوا در حال گذران شرایط است نمی تواند مرجع مفید و موثری باشد . تأکید بر ناطقه بودن در واقع پاسخی بود به همان خلأی که به طور خاص در دورۀ بعد از انتفاضۀ شعبانیه در بیت شیعی به وجود آمد؛ پاسخ به آن سرخوردگی بخشی از توده و طیف نخبۀ شیعی است که تلقی می کند که عملکرد مرجعیت در نجف نمی تواند حلال مشکلات بیت شیعی باشد و مرجعیت نمی تواند پناه امنی برای این اکثریت محکوم باشد.
رویکرد دوم تمایزبخش صدر ثانی تأکید بر خط مرجعیت عربی به جای مرجعیت فارسی است. اگر به گذشته بازگردیم تقریبا برای حداقل دویست سال امورات حوزۀ نجف و کربلا و سامرا به طور عمده در اختیار خاندان های ایرانی است. صدر ثانی با کلید واژه مرجعیت عربی وارد بدنه جامعۀ شیعی می شود، اما برعکس آن رویکرد نخست که به گسترش محبوبیت صدر ثانی در میان توده ها منجر می شود، رویکرد عرب گرایی وی چندان با اقبال مواجه نمی شود. دلیلش هم آن است که در ادراک و ذهنیت انسان شیعی برای چند دهه، عروبیت به معنای پوششی از سوی اقلیت حاکم سنی مذهب برای سرکوب اکثریت محکوم شیعی مورد استفاده بوده است. به ویژه با گفتمان سازی افراطی که از سوی کسانی همچون ساطع الحصری و خیرالدین حسیب در خلق تضاد میان شیعه گری و عربیت دنبال می شد و در نتیجه آن شیعیان عراق با صفت «شعوبی» به عنوان ایرانی های غیرعراقی معرفی می شدند.
با توجه به این تفسیر اگرچه مرجعیت دینی صدر ثانی در حوزۀ نجف چندان نگرفت اما مرجعیت سیاسی و اجتماعی اش در بین بسیاری از شیعیان گرفت و خیلی هم خوب گرفت. این که می گویم عروبیتش نگرفت نه اینکه در بین هوادارانش بی تأثیر بود، خب به هر حال همین امروز هم وقتی نگاه می کنیم در بین جامعه شیعی عراق جریان صدری که ما امروز می شناسیم حتی آن لایه هایی که امروز به ایران نزدیک شده است قوی ترین رگه های عروبیت در بیت شیعی در داخل این جریان است، با این حال در بین اکثریت شیعی این مسئله عروبیت نگرفت اما آن پارامتر زعامت سیاسی تا اندازه زیادی می گیرد و این درست همان چیزی است که نظام بعث از آن می ترسد و در نهایت اقدام به ترور صدر ثانی می کند.
3- سقوط اقلیت حاکم و مشارکت اکثریت محکوم در ساختار سیاسی پسابعث
در هر صورت سال 2003 با سقوط عراق شیعیان برای نخستین بار در طول تاریخ به عنوان رکن محوری قدرت، وارد ساختار سیاسی می شوند و به طور طبیعی بخش غالب نخبگان و بدنه شیعی و طیف گسترده ای از مردم، از مرجعیت و نهاد دین توقع دارد که به صورت فعالانه تر و عملیاتی تر وارد حوزه های سیاسی شده و نقش آفرینی مستقیم داشته باشد.
واقعیت آن است که اگر شما در سال 2003-2004 وارد عراق می شدید اکثریت مردم شیعه خواهان مداخله و نقش آفرینی مستقیم مرجعیت در امور سیاسی بودند. از مرجعیت و نهاد دین می خواهند که در امورات سیاسی نقش فعالانه تری ایفا کنند. با این حال علیرغم خواسته ایشان، مرجعیت مجددا یک سری معذروریت ها برای خودش می بیند و از مداخله مستقیم در امورات سیاسی اجتناب می کند. آن معذوریت ها چیست؟
- ساختار سیاسی تحت اشغال و تحت مهندسی اشغالگران
- تحزب و عدم انسجام جامعه شیعی عراق
- فقدان ساختارهای نظری و سیاسی و عملیاتی مناسب برای کنش گری اجتماعی-سیاسی نهاد دین در عراق جدید
- رویکرد خاص مرجعیت نجف و مکتب نجف :که بیشتر از هر چیز ناشی از آثار مقهوریت شیعیان و نهاد دین در نجف بوده و آن تجربه شکست های چند دهه قبل هست. ( در نتیجه احتیاط در حوزه فعالیت سیاسی)
اینها معذوریت های اساسی چهارگانه مرجعیت اعلی از مداخله مستقیم در مسائل سیاسی و فعالیت و نقش آفرینی مستقیم در فعالیت های سیاسی است. این در شرایطی است که به واسطه زوال نظام سرکوبگر بعث و خلق فضایی آزاد، سطح توقع مردم از نهاد دین به طور کم سابقه ای بالا رفته است. اگر می گویید در دهه نود من نمی توانم مشارکت مستقیم در فعالیت سیاسی نداشته باشم. امروز چرا؟ امروز که آزادی وجود دارد. امروز که می توانیم فعالیت سیاسی داشته باشیم. امروز که حزب بعث رفته و مرجعیت می تواند در قله فعالیت سیاسی حضور داشته باشد. این توقع حداکثری در کنار آن معذوریت ها مجددا مناسبات طیفی از متدینین و جامعه دینی ایمانی شیعه با نهاد دین را به بن بست می رساند یا لاقال با چالش جدی مواجه می سازد.
در این شرایط، بیت شیعی عراق با چهار چالش اساسی و حیاتی مواجه است که تا اندازه زیادی برای رسیدن به یک نتیجه موثر، چشم به دیدگاه های مرجعیت دارد:
- نحوه تعامل با اشغالگران خارجی
- تعیین ماهیت ساختار نظام سیاسی پیش رو (حکومت اسلامی باشد یا غیر اسلامی، شیعی باشد یا غیر شیعی و…)
- تصاعد طایفه گرایی و رشد فعالیت های خشونت بار جهاد گرایان سلفی (به مثابه تهدیدی مستقیم برای مقدسات شیعی و جامعه شیعی )
- تنظیم روابط عراق با کشورهای اسلامی و عربی هم جوار
می بینید مرجعیت در این دوره هم مثل دوره قبل آن حضور مستقیم و فعالانه ای که طیفی از شیعیان انتظار دارند را ندارد! کماکان یک نقش آفرینی حداقلی را دارد. طبیعتا به دلیل آزادی هایی که فراهم شده است، بیانیه ها و ارتباطات و دیدارهایی وجود دارد اما نقش آفرینی که طیفی از شیعیان عراق توقع دارند، شکل نمی گیرد. اما اگر منصفانه نگاه کنیم، مرجعیت اینجا آن نقاط عطف را لحاظ می کند و بی توجه از کنار آن ها عبور نمی کند. برای نمونه مسئله رد اشغال گری و عدم دیدار با اشغال گران، مسئله تاکید بر شرکت در انتخابات و مسئله تاکید بر تدوین قانون اساسی و انتقال حکومت از امریکایی ها به عراقی ها به مثابه چند حرکت سنگین مرجعیت اعلی است که به نوبه خود نقش مهمی در تعیین مختصات سیاست ورزی در عراق جدید دارد. می شود گفت فعالیت سیاسی آشکار و مستقیم مرجعیت در همین چند حرکت خاص است که البته بسیار حائز اهمیت است. اهمیت اینها را نمی شود دست کم گرفت. جاهایی هست که مرجعیت با زیرکی در مسائل حساسی که احساس کرده اگر حضور نداشته باشد کیان جامعه شیعی به خطر می افتد حضور پیدا کرده است. اما این چیزی نبود که طیفی از جامعه شیعی را اقناع کند.
به موازات نهاد مرجعیت، ساخت دومی از جریان ها و نهادهای دینی که در دوره پسااشغال در مسائل سیاسی فعالیت و نقش آفرینی می کنند ساخت های غیر اجتهادی هستند. نهاد مرجعیت یک ساخت کاملا اجتهادی است. مبتنی بر اجتهاد است. در مقابل، طیف دوم از جریان های دینی در این دوره شروع به فعالیت می کنند که من به اینها ساخت های غیر اجتهادی اطلاق می کنم که از درون سنت اجتهادی برنخاسته اند یا لااقل در دوره جدید در شرایط فعلی شان اجتهاد دینی را به عنوان مبنای فعالیت خودشان انتخاب نکرده اند. اینها دو دسته هستند. در درجه اول ساخت های فرقه ای همچون جریان جند السماء و صرخی و یمانی که اجتهاد در معنای کلاسیک سنتی و اصیلِ 1400 ساله خودش را برنمی تابند و یا اساسا ضد اجتهاد مرسوم هستند و یا یک تعریف جدید از آن دارند ارائه می دهند که بیشتر از هر چیز به ساخت های فرقه ای نزدیک است تا به متدولوژی مرسوم استنباط دینی!
جریان دوم جریان صدر است که اتفاقا پس از چند سال رکود مجددا در دوره جدید احیا و با قدرت مضاعف وارد میدان می شود. برخلاف مرجعیت اعلی که به دلیل معذوریت ها و محذوریت های پیش گفته از حضور مستقیم فعالانه در تحولات اجتناب می کند جریان صدر از همان روزهای ابتدایی سقوط نظام بعث با پرچم داری فضای مبارزات ضداشغالگری و در هیئت و قالب یک بازیگر حوزوی و دینی که از درون سنت حوزوی بلند شده ظهور و بروز می کند و پرچم فعالیت اجتماعی سیاسی آشکار در درون نهاد مذهب شیعه عراق را بلند می کند. یک جوان سی ساله به نام سیدمقتدی صدر فرزند شهید صدر ثانی وارد گود شده و با این درک که در حوزه نجف کس دیگری این پرچم را برنخواهد داشت، پیشگام شده و به پرچم دار تحولات سیاسی اجتماعی درون بیت شیعی تبدیل می شود.
با این حال سید مقتدی به خوبی واقف است که حضور و فعالیت درون یک نهاد حوزوی و تبدیل شدن به یک چهره دینی که در امتداد چهره حوزوی در بیت شیعی است چهار پیش نیاز لازم دارد:
- توانایی علمی و اجتهادی (مقتدی به خوبی می دانست که در حوزه فاقد این است و مجتهد نیست)
- قدرت سیاسی
- حمایت خارجی
- قدرت بسیج کنندگی
سید مقتدی علیرغم برخورداری از سه فاکتور پایانی، اما از لحاظ شخصیت علمی از پدر نیز ضعیف تر و جایگاهش شکننده تر است، پس فاقد یک مقبولیت و پذیرش حوزوی و اجتهادی است. با این حال نسبت به پدر از لحاظ سیاسی پرخروش تر و بی باک تر است. که بخشی از آن به دلیل ویژگی های شخصیتی اش و بخشی به دلیل ساختار آزاد سیاسی است که در دوره پسااشغال وجود دارد. برایند اینها این می شود که مقتدی در این دوره بُعد سیاسی و اجتماعی جریان صدر را پررنگ تر می کند و حضور این جریان در ساحت های مختلف سیاسی و اجتماعی قدرتمندتر می شود. نتیجه ان می شود که ما در درون این جریان شاهد فرایند گذار از زعامت مذهبی به زعامت سیاسی هستیم. یعنی اگر تا دیروز زعامت در شیعه از آن مرجعیت است جریان صدر تلاش می کند این پرچم را از زعیم مجتهد حوزوی (مرجع تقلید) بگیرد و پرچم را تحویل نوعی زعیم سیاسی بدهد که بیت شیعی را در حوزه سیاسی راهبری می کند. در هر صورت جریان صدر خلال قریب به 25 سال گذشته دو پارامتر مهم را در درون بیت شیعی و نهاد مذهب دنبال می کند:
یک: کسب زعامت بر بیت شیعی از طریق خلق دوگانه حوزه ناطقه و حوزه صامته و القای ناتوانی مرجعیت اعلی در تعامل با چالش های سیاسی و اجتماعی
دوم: خلق یک نظم سیاسی قوم گرای عربی که در راس آن یک مرجع دینی عربی حکمرانی می کند. ( نوعی نظریه ولایت فقیه مبتنی بر متغیرنژادی) برای همین جریان صدر در دوره جدید شروع می کند به برجسته کردن رکن نژادی بر برساختن هویت شیعی در عراق جدید! جریان صدر می داند که اگر بخواهد بیت شیعی را به دست گیرد باید بتواند آن دوگانه مرجعیت عربی-فارسی را دوباره احیا کند. تاکید مکرر بر مخالفت با ج.اا و سیاست های ایران در عراق، بیش از هر چیز از همین زاویه قابل فهم است.
با این حال سیاست کشورهای عربی همجوار عراق در مذهبی سازی منازعه در عراق و گسیل جهادگرایان سلفی خلال سال های 2004 تا 2014 به عراق، مانع از پذیرش و مقبولیت رویکردهای عرب گرایانه در عراقی می شد که اکثریت شیعه آن دل خوشی از اکثریت عرب تباران همجوار خود نداشته و ایرانِ فارسی شیعی را به عنوان تنها پشتیبان و یاور خود در روزهای سخت خود می دیدند.
4- نهاد دین در دوره پساداعش
با این حال از سال 2015 بدین سو ( به طور معین از 2017 بدین سو) شرایطی در عراق جدید به وجود می آید که به مثابه موتور پیشروی جریان صدر عمل می نماید. در یک نگاه کلی می توان شاخصه های شرایط جدید را این گونه فهرست نمود:
- زوال تهدید اقلیت سنی و جهادگرایان داعشی
- تغییر رویکرد کشور های عربی نسبت به شیعیان عراق ( ورود از دروازه عربیت به جای مذهب)
- فضاسازی شدید رسانه ای علیه ایران و حشدالشعبی
- نیاز جامعه عراق برای برساختن یک چتر هویتی در دوره پساداعش جهت گذار از طائفه گرایی و فرقه گرایی (با محوریت ناسیونالیسم عربی)
همه اینها زمینه هایی بود که جریان صدر را کمک می کرد در خلق یک چارچوبه هویتی برای شیعیان عراق مبتنی بر پارامتر نژادی به جای پارامتر مذهبی! این ها، زمینه های مساعدی است که جریان صدر را کمک می کند تا بتواند در خلق چارچوب هویتی موفق تر و موثرتر عمل کند.
در نتیجه جریان صدر بیشتر از اینکه امتداد میراث اجتهادی حوزه نجف باشد برایند و خروجی یک حرکت سیاسی است. یک ساختار تجدید نظرطلب است تا یک ساختار اجتهادی. از این جهت تا اندازه ای به جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی نزدیک است. ولی وقتی نگاه می کنیم می بینیم انقلاب اسلامی یک ریشه عمیقی در سنت حوزوی و اجتهادی دارد. خود ولایت فقیه یک رویکرد اجتهادی است. یک مکتب و دستگاه فقهی است. هسته مرکزی نظریه سیاسی نظامی که انقلاب اسلامی روی کار آورده فقهی است. فقه بیشترین قدرت را در شکل دهی به این نظام دارد. اما جریان صدر بعد از ترور صدر ثانی ارتباط خودش را تقریبا به طور شبه کامل با سنت اجتهادی قطع می کند. خروج شیخ محمد یعقوبی از این جریان و قطع ارتباط آیت الله سید کاظم حائری با سیدمقتدی صدر رویه غیراجتهادی جنبش را قدرت بیشتری می بخشد. در نتیجه جریان صدر به یک جنبش و حرکت سیاسی تبدیل می شود که چون خودش ریشه در سنت اجتهادی ندارد تلاش می کند زعامت را از حوزه فقهی به ساحت سیاسی منتقل کند. این منازعه و این دوگانه بسیار در تعیین آینده نهاد دین در بیت شیعی در عراق تعیین کننده است.
5- آینده نهاد دین در عراق ( با توجه به تحولات اخیر)
با توجه به موضوعات پیش گفته و مواجهه میان ساخت های دینی یا شبه دینی یادشده، آینده نهاد دین در بیت شیعی عراق در گرو چند پارامتر است که مهم ترین آن ها را می توان به صورت ذیل فهرست نمود که در تعیین ماهیت آینده نهاد مذهب و بیت شییع عراق تاثیرگذار خواهد بود:
- مسئله تکثر یا عدم تکثر مرجعیت در دوره پساسیستانی
- کیفیت نسبت سازی نهاد دین و نهاد سیاسی. نسبت بین نهاد مذهب و نهاد سیاست در آینده عراق چگونه خواهد بود؟ آیا مرجعیت اعلی فعالانه تر در صحنه خواهد بود یا رویه فعلی کماکان ادامه خواهد داشت؟
- میزان انطباق پذیری یا عدم انطباق پذیری توده ها با خواسته های مرجعیت ( گذار از تحزب یا استمرار رویه های متحزبانه و واگرایانه فعلی)
- میزان قدرت یا ضعف ساختارهای غیراجتهادی
- میزان نفوذ و توسعه جریان های متجدد در دورن نهاد دین و در سطح بیت شیعی عراق
در این جلسه تلاش کردم خواسته ها و توقعات بدنه شیعی را از نهاد دین بیان کنم و در عین حال محذوریت ها و معذوریت های نهاد دین را هم بیان کنم. در پایان باید توجه داشت که آنچه موجب نگرانی است این است که شکسته شدن هژمونی مرجعیت در شرایط فقدان یک آلترناتیو نسبتا مقبول که بتواند بیت شیعی را دور خودش جمع کند، به طور طبیعی آینده جامعه شیعی و جایگاه فعلی آن در ساختار قدرت را تهدید می کند. در نتیجه حتی اگر کنشگری ساخت های غیراجتهادی همچون صدری ها مخلصانه و صادقانه هم باشد از آنجا که خودشان امتداد اجتهادی ندارند و آلترناتیو اجتهادی هم به جای ساخت اجتهادی موجود در نجف وجود ندارد طبیعتا این رویه، خلأئی ایجاد خواهد کرد که به احتمال زیاد با رویکردهای لیبرال یا رویکردهای دینیِ غیراجتهادی پر خواهد شد. در نتیجه چنین فرایندی، بیت شیعی در ذیل تحزب و واگرایی شدید میان نخبگان سیاسی، دچار یک پسرفت و عقب رفت مجدد در تحولات سیاسی و اجتماعی عراق خواهد شد.