به بهانه صحبت­های اخیر مولوی عبدالحمید؛ مساله وحدت و دوراهی نهضت و تاریخ!

حجت الاسلام محمد قطرانی

بهمن ماه هر سال یاد و خاطره روزهای انقلاب شکوهمند اسلامی ایران را زنده می­کند. انقلابی که زلزله ای در میان امت اسلامی و خاصه گروه­ های اسلامگرا ایجاد کرد. بعد از آنکه ملی ­گرایی عرب در دهه ۶۰ میلادی کر و فری برای خودش داشت و تمام قدرت را در کشورهای عربی قبضه کرده بود، شکست های جنگ شش روزه با اسرائیل این بهار را به خزان تبدیل کرد و از همان روزها خیز دوباره اسلام­خواهی در میان توده­های اهل سنت دیده شد. این اسلام ­خواهی با انقلاب اسلامی به اوج خود رسید و روح امید را در جای جای وطن اسلامی زنده کرد. نشریه «النذیر» ارگان جبهه اسلامی سوریه در آغازین ماه ­های پیروزی انقلاب اسلامی بیانیه ­ای منتشر کرد و در آن نوشت:«انقلاب‌ اسلامی‌ ایران، انقلاب تمام جنبش‌های اسلام‌ در‌ جهان اسلام است، هر‌چند که ممکن است مکاتب فکری مختلفی میان این جنبش‌ها‌ وجود‌ داشته باشد.»[۱] مسلمانان دوگانگی با حرکت عظیم مردم ایران مشاهده نمی­کردند. این بیداری اسلامی صرفا در میان اسلامگرایان موسوم به اسلام سیاسی اتفاق نیفتاد بلکه حتی مساجد و نماز جماعت، به عنوان مظهر عبادت در اسلام نیز متاثر از انقلاب اسلامی شد. ترکی الدخیل از چهره­ های برجسته سکولار در جهان عرب در این باره می­نویسد:

«تأثیر انقلاب خمینی در ایران را نمی توان در تولد یک روح تازه  از جریان سیاسی اسلامی در سوریه نادیده گرفت. پس از انقلاب ایران تعداد نمازگزاران علی الخصوص در میان جوانان بشدت افزایش یافت.»[۲]

چهره ­های برجسته انقلاب اسلامی و رویکردهای شان نیز این احساس دوگانگی را نفی می­کرد. اگرچه از همان زمان توطئه ­های دشمن برای جدایی امت اسلامی از حرکت عظیم مردمی ایران اتفاق می­ افتاد. رهبر کبیر انقلاب اسلامی از طرفی می­فرمودند: «من بیش از بیست سال در خطابه‌هایم، در گفتارم به اینها توصیه کردم، به سران دولتها که این اختلافات محلی جزئی را کنار بگذارند، و برای اسلام و برای پیشبرد اهداف اسلام با هم همفکری کنند و با هم اتحاد داشته باشند.»[۳]

از سوی دیگر می­ فرمودند: «خیانت به اسلام نکنید! این تفرقه امروز خیانت به اسلام است، با هر اسمی که باشد. امروز سر ولایت امیر المؤمنین اختلاف کردن خیانت به اسلام است.»[۴]

سید علی خامنه ای روحانی جوان مشهدی مترجم اصلی آثار اندیشمند سنی مذهب بود.
وی و همفکرانش از سوی ولایتی­ های آن روز به سنی گرایی متهم می­شدند.

این نزدیکی آنقدر شده بود که در پیام منسوب به امام خمینی(ره) در مرگ یک عالم اهل سنت(مودودی) ایشان بنویسد: «وفات ایشان ضربه بزرگی به جهان اسلام وارد کرد که امکان جبران آن وجود ندارد»

رویکرد وحدت­گرا و تقریبی با جهان اهل سنت تاریخچه ای طولانی نداشت. سالهایی قبل ­تر از انقلاب جریان تقریب مذاهب آغاز شده بود که از همان زمان نیز مخالفین سرسختی در میان حوزویان داشت. سنت حوزوی به دلیل اقتضای زمانه در بستر دوگانه ­ای تاریخی شکل گرفته بود. فقه شیعه در مقابل فقه سنی شکل گرفته و تلاش­ های بزرگان شیعه مانند شیخ طوسی(ره) و علامه حلی(ره) همه بر هویت بخشی شیعی تاکید داشت که طبعا متناسب با زمانه خود اقدامی صحیح بود. کلامی که شیخ مفید و خواجه نصیر و دیگر بزرگان شکل دادند همه هویت مستقل شیعه را تثبیت کرده بود.

این دوگانگی تاریخی و این که دیگری ما در مذهب، مردم، اجتماع و… اهل سنت بودند گویا به هویت حوزه تبدیل شده بود. در آثار هر دو مذهب نیز این دوگانگی به وضوح روشن بود. این سو در کتب شیعی اگرچه به طهارت این کفره! اعتراف می­شد ولی آنها را انجس من الکلاب الممطوره می­دانست.[۵] در آن سو نیز شیعیان روافضی بودن که اساسا در دایره اسلام جای نمی­گرفتند و هر فتنه و بلایی که در اسلام بوده از آنها برخاسته است.[۶]

از منظر همین دوگانگی تاریخی برخی عملکردهای ابتدای انقلاب قابل توجیه نبود. از سویی زمانی که در قانون اساسی جمهوری اسلامی در کنار عنوان مذهب اثنی عشری، لفظ«حقه» حذف شد یکی از بزرگان در اعتراض به این عمل از مجلس خبرگان قانون اساسی بیرون رفت.[۷] از سوی دیگر در کشورهای اسلامی باز به دلیل همین دوگانگی تاریخی اعتراض شد که اساسا چرا مذهب رسمی کشور اسلامی ایران باید اثنی عشری باشد!

اما نهضت اسلامی ایران و شعارهای فطری آن[۸]  از همه دوگانگی ­های زبانی، مذهبی و قومی فراتر رفته و شعارهای انقلاب همه­ مستضعفین عالم اعم از شیعه وسنی و مسلمان و غیرمسلمان را به خود جذب کرده بود.

ماه ­عسل انقلاب که تمام شد شعارهای نهضت نیاز به پشتوانه ­های عمیق فکری و تراثی داشت که خلا آن حس می­شد. این خلأ فکری که متولی رفعش همان حوزه­ های پیش گفته بودند باعث می­شد هر روز اتفاقات میدانی و توطئه­ های دشمن سوءتفاهم­ها را بیشتر کند و حتی کار را به دشمنی کشاند. هنوز انقلاب اسلامی به دهه ابتدایی خود نرسیده بود که بخشی از هواداران سنی مذهب دیروز انقلاب اسلامی در سوریه دل از انقلاب کندند. سعید حوی نظریه­ پرداز برجسته اخوان سوریه که روزی به ایران آمده و با امام خمینی(ره) هم دیدار کرده بود پس از درگیری­ هایش با نظام حافظ اسد و سکوت ایران نسبت به اتفاقات آنجا، ورق حمایتش برگشت و به دشمنی تمام عیار برای انقلاب اسلامی بدل گشت. اینجا بود که دوباره زخم­های تاریخی نزاع سنی و شیعه در او زنده شد و گفت:«مخلصین امت در ابتدا به انقلاب ایران ظن نیک بردند؛ علی الخصوص وقتی(امام) خمینی می گفت که انقلاب ایران مذهبی نیست و و انقلاب اسلامی ایران برای آزادی مستضعفین به طور عمومی و فلسطین به طور خاص است … شیعیان اگرچه اسماعیلی ها و نصیری ها را غلات می دانند ولی آنها را به خود از اهل سنت و جماعت نزدیک تر می دانند و خود این مساله نشانه ای از انحراف خطیر در میانشان است …. ما در ابتدا امید داشتیم که خمینی اعتقادات شیعیان را پالایش کند ولی وی بر همان خط اعتقادی غلو آمیز شیعی پایبندی داشت….»

کتاب معروف سعید الحوی علیه امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی

هرچند سال بخشی از توده­ های اهل سنت و خاصه اسلامگرایان از جمهوری اسلامی دورتر می ­شدند. دورشدنی که اگرچه بخش زیادی ­اش ناشی از نفهمیدن مواضع جمهوری اسلامی و عدم درک اقتضائات حکمرانی بود، اما گویا در این سو نیز روز به روز نیاز به وحدت کمتر می­شد و برای راهبردهای کلانش نیازی به بخش عظیم جهان اسلام نمی­دید و شیعیان (اعم از حزب الله و حشد الشعبی و انصار الله و …) را برای پیشبرد اهداف کلانش کافی می­دید.

هر زمان سلاح انقلاب اسلامی و حامیان شیعی آن به سمت دشمن مشترک و اصلی نشانه میرفت (مانند بازه جنگ ۳۳ روزه و یا روزهای پس از فتوای امام بر اعدام سلمان رشدی) افکار اهل سنت به ایران نزدیک­تر می ­شد.

گویا برای آزادی قدس نیازی به مردم مصر، اردن، سوریه و حتی فلسطین نداریم
نمونه ای از افزایش نگاه شیعی در میان بدنه حزب الله در ایران

اما این بازه­ های خوش زیاد طول نکشید تا اینکه فتنه عظیم سوریه علیه محور مقاومت و امت اسلامی به راه افتاد. در حالی که در سالهای گذشته زمینه سازی فکری، مذهبی و اندیشه­ ای کافی و ارتباطات واقعی میان توده ها و علمای دو طرف شکل نگرفته بود (در لایه ­های مردمی و نه صرفا در سطح رسمی و حاکمیتی) به ناگاه زخم ­های گذشته دوباره سرباز کرد و شکافی عمیق میان لایه ­های امت اسلامی ایجاد کرد. گویا هر بار در میدان اتفاقی می­ افتد دوباره فاصله­ های تاریخی زنده می­شود.

جالب است این چالش های میدانی در فضای شیعی اتفاق نمی­افتد. درگیری­های خونین و تلخ حزب الله و امل در دهه ۹۰ هیچگاه از ذاکره شیعیان پاک نمی­شود. در سفر اخیر گروهی از طلاب حوزه علمیه مشکات به لبنان یکی از بزرگان حزب الله تصریح کرد که «شهدای ما در جنگ با امل تنه به تنه­ شهدایمان در نبرد با اسرائیل قبل از سال ۲۰۰۰ می زند» اما از آنجا که فاصله ای تاریخی وجود نداشت دوباره دو طرف پس از مدتی به هم نزدیک شدند و شکاف­ها ترمیم شد اگرچه اختلاف نظرها هم چنان وجود دارد.

اما این نزدیکی به هیچ وجه در فضای اهل سنت اتفاق نمی­ افتد. کم کم زمزمه هایی از میان جبهه انقلاب شنیده می­شود که دیگر نمی­توان با اهل سنت کار کرد. صدایی شنیده می­شود که اسلام‌گرایان اهل‌‌‌سنت، برای ایران، هم‌پیمان تاکتیکی هستند نه هم‌پیمان راهبردی. و این صرفا صدایی نیست و گویا سیاست اصلی انقلاب در برخورد با همراهان دیروز است. روشن است که به جهت کلان و تمدنی این جماعت با اهداف انقلاب اسلامی بیشتر همراهند تا توده­های صوفی­ مذهب اهل سنت و حتی سنتی ­های آنها مانند الازهر! (البته این که میان اسلامگرایی سنی و شیعی تفاوت­های بسیار وجود دارد بحثی نیست و مجال دیگری می­طلبد)

۹۲ درصد از اخوانی ها قائلند که نظام جمهوری اسلامی نمونه ای نیست که آنها از دموکراسی اسلام مدنظرشان است

ثمرات این سیاست در سوریه امروز به خوبی قابل مشاهده است. جمهوری اسلامی اگرچه به درستی تاکید دارد که در سوریه به دنبال شیعی سازی نیست اما در سیاست­های خودش در این کشور نیز گویا هیچ کاری به توده ۷۰ درصدی اهل سنت این کشور ندارد. گویا پیوند­هایش در لایه­ های رسمی و حکومتی و کار بر شیعیان سوریه(که صرفا ۱ درصدهستند) نظام را از کار جدی و حداقل برنامه جدی بر توده­ های اهل سنت مستغنی کرده است.

 یکی از مسئولین ارشد فرهنگی نظام در سوریه این گونه می­گفت:« مجموعه ما در سوریه تا حد زیادی مخاطب اصلیش شیعیان و با تسامحی علویان میباشد،» یا یکی دیگر از مسئولین ارشد روحانی ایران(در نهادی دیگر) در سوریه میگفت:« کلا به بچه هامون هم گفتم ما هیچ دغدغه ای نداریم که برویم مثلا نماز سنی ها را تصحیح کنیم. صرفا با شیعیان کار داریم»

گویا ما به این نتیجه رسیده ایم که برای تمدن اسلامی مان فقط با شیعیان کار کردن و رشد دادن ایشان کفایت می­کند و اتفاقا یک صبغه تاریخی منازعه با اهل سنت هم پشتیبان ماست.

آن چه که روشن است فارغ از منازعات و درگیری­های میدانی، هم اینک جمهوری اسلامی در یک دوگانه جدی قرار دارد. این که به نهضت و اهداف نهضتی ابتدای انقلاب اسلامی پایبند بماند و شعار وحدت، تقریب و حکومت جهانی اسلامی را فارغ از تشریفات در میدان عمل نیز به منصه ظهور برساند. یا اینکه به تاریخ منازعه شیعی-سنی برگردد و این بار از دریچه این زاویه اهل سنت را مانند دیگر توده­ های مردمی در جهان بنگرد و متناسب با اهداف و منافعش با آنها متحد شود و یا کاری به کارشان نداشته باشد.

اما آنچه انتخاب اول را کمی دشوار میکند علاوه بر دوری هایی که در صحنه واقع اتفاق افتاده، خلا تئوریکی است که در جانب دینی با آن مواجه هستیم. بی تعارف باید بگوییم که گفتمان وحدت در میان حوزه­ های دینی گفتمانی ضعیف است و طرفدارانش روز به روز نیز کم می­شوند. کارهایی مانند فقه العلاقات المذهبی، شیعه سازی توده­های اهل سنت آری یا خیر؟ و … نیاز تئوریکی است که تا حل نشود اتفاقات میدانی سریعا پازل فکری جریان­ها را شکل خواهد داد.

این که اگر غیریت ما در فضای فقه و کلام و حدیث، اهل سنت است آیا مساله­ ای بالاصاله است یا این که اقتضائات زمانه بوده که چنین چیزی را رقم زده و حال که غیر ما از اهل سنت تغییر کرده و جهان مدرن با همه توانش در برابر ما قرار دارد آیا اساسا برائت تاریخی و غیرسازی از اهل سنت (و به همین منوال غیرسازی آنها از شیعیان) چاره ساز امروز جامعه اسلامی هست یا خیر؟

اینجاست که نقش جدی حوزه­های علمیه بیش از پیش آشکار می­شود. آن چه باید نهاد دانش هم در شیعه و هم در اهل سنت متکفل آن باشد، تولید نظریه و دانش از دل معارف اصیل دینی است. البته طبیعتا در اینجا انقلاب اسلامی و اهداف بلند نهضت نیز باید مد نظر باشد. برای مثال این که اساسا شیعه چگونه معرفی شود و مقومات تشیع چیست خود می­تواند جواب سوالات اساسی در میدان را بدهد. اگر تابلوی معرفی شیعه اعتقاداتی مانند توسل، شفاعت، زیارت و … باشد طبیعتا گروه­ هایی عظیم از اهل سنت مانند صوفیان به ما پیوند خواهند خورد. البته از این برادران نباید توقع زیادی در مبارزه با استکبار و ایجاد تمدن عظیم اسلامی داشت.

از معدود کارهای علمی انجام گرفته توسط فضلای حوزه در راستای نزدیکی با دیگری مذهبی

از سوی دیگر اگر مقومات شیعه آرمان­­هایی چون مبارزه با ظلم، عدالت خواهی، حمایت از مستضعفین و … باشد این بار گروه ­هایی دیگر از اهل سنت به ما نزدیک می­شوند که ممکن است در اعتقادات پیش گفته چالش­هایی با شیعه نیز داشته باشند.[۹] این جاست که از حوزه و علمای دین سوال می شود که مقومات تعریف تشیع چیست و کدام یک موضوعیت بیشتری دارد که معیار وحدت روی آن قرار گیرد؟ طبیعتا تشیع چیزی جز اسلام ناب نیست که متن جاودانه ­اش قرآن کریم است. این عنصر مشترک بین فریقین و ظرفیت بسیار عظیمی که در آن وجود دارد زمانی می­تواند موجب نزدیکی طرفین شود که واقعا در متن دانش دینی قرار گیرد نه این که فقیه شیعه یا فقیه سنی تا درجات بالای دانش دینی برسند و هیچ سر و کاری با قرآن نداشته باشد؛ قرآنی که در فقه، کلام و … رد پا و محوریتش دیده شود. در سال­های گذشته (فارغ از انتقاداتی که وجود دارد) تلاش­هایی شده که قرآن و محوریت آن در وحدت دیده شود که باید این تلاش­ها توسط دانشوران حوزوی تکمیل و نواقصش برطرف شود. سپس این دانش به سطح استراتژی و راهبرد عملیاتی در سطح سیاست امروز در جهان اسلام تبدیل شود و بن­بست فعلی انقلاب را مبتنی بر آرمان­های نهضت برطرف کند.

پانوشت:

[۱] بازتاب انقلاب اسلامی بر جنبش اخوان المسلمین سوریه/عنایت الله یزدانی/مطالعات انقلاب اسلامی، بهار ۱۳۹۱، شماره ۲۸

[۲] الإخوان المسلمون فی سوریا ممانعه الطائفه وعنف الحرکه،مرکز مسبار

[۳] https://emam.com/tags/index/favorites#t109f8675

[۴] صحیفه امام خمینی، ج۸، ص ۴۸۱

[۵] جواهرالکلام فی تشریع شرایع الاسلام، ج۶، ص ۵۷

[۶] منهاج السنه، ابن تیمیه، ج۳، ص ۲۴۳
در تفسیر ابن کثیر در مورد آیه انتهایی سوره مبارکه فتح و نظر مالک ، امام مذهب مالکی­ها می­نویسد : و من هذه الآیه انتزع الإمام مالک رحمه اللّه علیه فی روایه عنه، بتکفیر الروافض الذین یبغضون الصحابه رضی اللّه عنهم قال: لأنهم یغیظونهم و من غاظ الصحابه رضی اللّه عنهم فهو کافر لهذه الآیه

[۷] https://www.shia-news.com/fa/news/95304/

[۸] بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران: امّا شعارهای جهانی این انقلاب دینی از این قاعده مستثنا است؛ آنها هرگز بی‌مصرف و بی‌فایده نخواهند شد، زیرا فطرت بشر در همه‌ی عصرها با آن سرشته است. آزادی، اخلاق، معنویّت، عدالت، استقلال، عزّت، عقلانیّت، برادری، هیچ یک به یک نسل و یک جامعه مربوط نیست تا در دوره‌ای بدرخشد و در دوره‌ای دیگر افول کند.

[۹] طبیعتا در این مجال تکفیرگران درباری وهابی منظور نیستند.

منبع: مجله سلوی