چالش هویت و کارآمدی برای دستگاه‌های عظیم دیپلماسی فرهنگی کشور
برداشتی آزاد از نشست تجربه‌کاوی نمایشگاه فرهنگی دوستی ایران و ونزوئلا
محمدرضا کوهکن؛ پژوهشگر حلقه دیپلماسی عمومی انقلاب اسلامی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع)
نشست تجربه‌کاوی نمایشگاه دوستی ایران و ونزوئلا و رونمایی از کتاب «سلول شماره 14» (ترجمه اسپانیولی کتاب خون دلی که لعل شد) در این کشور با ارائه دکتر محمد اخگری، معاون بین‌الملل مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، و با حضور دکتر علی باقری، معاون سیاسی وزارت امور خارجه و جمعی از اساتید و پژوهشگران مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) برگزار گردید. دکتر اخگری در این نشست به تشریح روند طراحی و اجرای این رویداد پرداخت. در ادامه، برداشت آزادی از مباحث مطرح‌شده در این جلسه تقدیم می‌شود. توفیق یک مؤسسه در داخل کشور برای هدایت اجرای چنین رویدادی، دستگاه‌های عظیم و باسابقه دیپلماسی فرهنگی کشور را با چالش هویت و کارآمدی مواجه می‌کند و این سؤال را مطرح می‌سازد که چرا چنین فعالیت‌هایی از جانب این دستگاه‌ها با وجود قدرت، امکانات، نمایندگی‌های خارج کشور، بودجه و… کمتر مشاهده می‌شود؟ آیا این مسئله تلنگری برای ضرورت بازطراحی الگوی فعلی فعالیت این دستگاه‌ها نیست؟ چگونه می‌توان این فعالیت‌ها را از «استثنا»، به «قاعده» فعالیت‌های دیپلماسی فرهنگی و عمومی کشور تبدیل کرد؟
پرده اول: داستان یک کتاب
همه چیز از آنجا شروع شد که بنا به پیشنهاد دکتر محمدعلی آذرشب، استاد شناخته‌شده زبان و ادبیات عربی دانشگاه تهران، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به زبان عربی به بیان سرگذشت خود از کودکی تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی پرداختند. این خاطرات تدوین شده و در بهمن 1397 با عنوان «ان مع الصبر نصراً» در بیروت رونمایی گردید و پس از مدتی نیز ترجمه فارسی آن با عنوان «خون دلی که لعل شد» در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. شاید گزافه نباشد اگر انتشار این کتاب را فصل جدید و نقطه عطفی برای معاونت بین‌المللی مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی که متولی حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب است، بدانیم.
این مؤسسه که کتاب مذکور را به‌عنوان یک ژانر و قالب جذاب برای عرضه گفتمان انقلاب اسلامی و معرفی آیت‌الله خامنه‌ای می‌دید، تلاش مبسوطی برای ترویج آن در سراسر جهان در پیش گرفت؛ به‌ویژه که در سال‌های اخیر شخصیت حضرت ایشان در داخل و خارج کشور مورد هجمه متمرکز و هدفمند دشمن واقع شده است.
در این راستا جریان‌سازی به بهانه ترجمه دقیق کتاب به زبان‌های مختلف و عرضه آن در رویداد و با استفاده قالب‌های فرهنگی و هنری متنوع مورد توجه قرار گرفت که نقطه اوج آن را باید در انتشار نسخه اسپانیولی کتاب با عنوان «سلول شماره 14» دانست. در حال حاضر این کتاب به زبان‌های دیگری همچون اردو، کردی، آذری، ترکی استانبولی، بنگالی، مالایی، روسی و یونانی نیز منتشر شده و بناست به‌زودی تا 35 زبان زنده دنیا را پوشش بدهد. تلاش شده است ذائقه مخاطبین زبان‌های مختلف در انتخاب نام کتاب، طراحی جلد و فرم، ترجمه فرهنگی و… لحاظ شود؛ لذا شاهد نسخه‌های متنوعی از این کتاب هستیم.
این کتاب به دلیل اینکه مؤلفه‌های گفتمان انقلاب اسلامی مانند دین، اخلاق، ایمان، امید، ظلم‌ستیزی، جهاد، عدالت‌خواهی، صلح‌طلبی و مانند آن را در برمی‌گیرد، ظرفیت بالقوه‌ای برای تصحیح و ارتقا شناخت خوانندگان از انقلاب اسلامی و رهبر معظم انقلاب دارد.
پرده دوم: دیپلماسی فرهنگی در حیاط‌خلوت آمریکا
اشاره شد که نسخه اسپانیولی کتاب با عنوان «سلول شماره 14» نقطه اوج طراحی و عرضه آن بود. تصمیم گرفته شد رونمایی این اثر در قالب یک رویداد فرهنگی انجام بگیرد و کشور ونزوئلا به‌واسطه ظرفیت‌ها و سوابقی که داشت، به‌عنوان اولین میزبان رونمایی کتاب انتخاب شد؛ لذا پس از یک تلاش و برنامه‌ریزی شش‌ماهه و هماهنگی و همکاری جدی میان دو دولت، نمایشگاه فرهنگی دوستی ایران و ونزوئلا (فیکا) از 13 تا 21 اسفندماه 1401 در یکی از میادین اصلی شهر کاراکاس برگزار گردید.
در این رویداد فرهنگی که با محوریت معرفی شخصیت مقام معظم رهبری و رونمایی از نسخه اسپانیولی «سلول شماره 14» برگزار شد، غرفه‌هایی با عنوان خلیج فارس (معرفی ایران)، خلیج ونزوئلا (معرفی ونزوئلا)، سلول شماره 14، زن و حجاب، کودک، ابن‌سینا (خدمات پزشکی) و… نیز فعال بودند. همچنین در کنار قالب اصلی -یعنی کتاب- قالب‌ها و برنامه‌های دیگری نیز به خدمت گرفته شده بودند، از جمله تئاتر خیابانی، موسیقی خیابانی، پخش فیلم، اجرای سرود، سخنرانی، خوش‌نویسی، خدمات پزشکی، مسابقه، هدایای فرهنگی، واقعیت مجازی، کتاب صوتی و… . مجموع این برنامه‌ها به‌گونه‌ای بود که از آن به‌عنوان یک شاهکار یاد می‌شود. این نمایشگاه تقریباً روزانه 13 ساعت برای مخاطبان برنامه داشت و حدود 50 نفر در اجرای آن دخیل بوده‌اند که بخش قابل توجهی از آن را بومیان منطقه تشکیل می‌دادند.
فصل ممتاز این برنامه‌ها، رونمایی از تقریظ رهبر معظم انقلاب اسلامی بر «سلول شماره 14» با حضور شخصیت‌های دو کشور بود که در آن خطاب به ملت‌های اسپانیولی‌زبان این‌گونه مرقوم کرده بودند: «اگر توانسته باشم به‌وسیله‌ی این کتاب با شما اسپانیولی‌زبانان ارتباط بگیرم، بسیار خرسند خواهم بود. این بخش کوتاهی از سرگذشت من است. چه نیکو است که ما و شما و همه‌ی ملت‌های عدالت‌خواه با یکدیگر بیشتر آشنا شویم و بیشتر هم‌افزایی کنیم. نیک‌روزی شما را از خدا می‌خواهم».
فیکا مورد استقبال گسترده مخاطبان و پوشش گسترده رسانه‌های ونزوئلایی قرار گرفت. به‌گونه‌ای که فقط اسامی 8000 نفر در غرفه خدمات پزشکی ثبت شده و مسابقات روزانه نیز بین 800 تا 1000 نفر شرکت‌کننده داشته است. این رویداد علاوه بر افکار عمومی و رسانه‌ها، مورد توجه مسئولان رسمی این کشور نیز قرار گرفته بود.
نکته قابل توجه در اجرای این رویداد آن است که با هدایت کلی مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی به‌عنوان کارفرما، طراحی یک مؤسسه ایرانی و اجرای یک مؤسسه ونزوئلایی انجام گرفته است. در واقع برگزاری این نمایشگاه بر عهده تشکل‌های غیردولتی بوده است. همچنین همکاری و هم‌افزایی با دیگر دستگاه‌ها مانند دولت ونزوئلا و وزارت امور خارجه و سفارتخانه ایران و… را باید در موفقیت این نمایشگاه مؤثر دانست. از سوی دیگر، طراحی غرفه معرفی ونزوئلا در نمایشگاه به اهالی آن کشور اختصاص یافته بود تا جریان دوسویه‌ای از ارتباط برقرار شود.
مزیت دیگر این رویداد توجه به عرضه و تبیین محتوای انقلابی و اسلامی متناسب برای مخاطبان بود. به‌گونه‌ای که قالب‌های اجرایی ذکر شده، در خدمت اولویت‌های محتوایی انقلابی و اسلامی قرار گرفتند.
نکته مهم دیگر تداوم ظرفیت‌های ایجادشده در رویداد است. بنا به استقبال گسترده شرکت‌کنندگان و بر اساس طراحی انجام شده، پس از این رویداد، فیکا به‌عنوان بنیاد دوستی ایران و ونزوئلا در این کشور ثبت رسمی گردید تا با محوریت مؤسسه ونزوئلایی فعالیت‌های خود را ادامه بدهد. همچنین در نمایشگاه، ظرفیت و علاقه‌ای برای آموزش زبان فارسی ایجاد شده بود که با هماهنگی بنیاد سعدی، منجر به راه‌اندازی کلاس آموزش زبان فارسی در آن کشور گردید.
پرده سوم: که وعده تو کردی و او به‌جا آورد…
در مهرماه 1400 بود که گزارش سیاستی «طرحی نو برای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی» به‌صورت محدود توسط حلقه دیپلماسی عمومی انقلاب اسلامی مرکز رشد منتشر شد و چند ماه بعد به‌صورت گسترده‌تری در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت؛ در این گزارش در کنار آسیب‌شناسی تفصیلی، پانزده سیاست تحولی برای دور جدید مدیریت سازمان پیشنهاد شده بود. محورهایی که پس از گذشت حدود دو سال، هنوز هم بر فهم دقیق و اجرای آن‌ها تأکید می‌شود. در آن زمان ادعای پژوهشگران بر این بود که عمده محورهای پیشنهادی، قابلیت تعمیم و تجویز برای دیگر دستگاه‌های فعال در این عرصه را داراست؛ لذا پس از آشنایی اجمالی خوانندگان با رویداد فرهنگی دوستی ایران و ونزوئلا، به‌مرور برخی از آن محورها در قالب این رویداد می‌پردازیم که به‌نوعی معیار ما برای سنجش کیفیت این برنامه محسوب می‌شود:
1) ایفای نقش ستادی و حمایتی، و فعال کردن بخش غیردولتی: نگاه اسلامی و انقلابی ما به اصالت ورود مردم به اداره امور کشور است؛ لذا تدبیر دستگاه‌های رسمی متولی دیپلماسی فرهنگی باید این باشد که بازیگران مردمی را برای ایفای نقش (اعم از طراحی، اجرا و نظارت)، هدایت و حمایت کنند. مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی -نه به‌عنوان یک متولی رسمی دیپلماسی فرهنگی، بلکه به‌عنوان بازیگری که به لحاظ حقوقی غیردولتی محسوب شده اما دارای انتساب حاکمیتی است و گستره خود را در حوزه بین‌الملل نیز تعریف می‌کند- رویداد فیکا را با به‌کارگیری ظرفیت مردمی ایران و ونزوئلا برگزار کرد. آن هم نه به‌گونه‌ای که این مجموعه‌ها صرفاً مجری رویداد باشند، بلکه در طراحی پیشینی و تداوم پسینی رویداد نیز دخیل بوده‌اند.
2) عبور از الگوی نمایندگی‌محور به الگوی متوازن: در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی محوریت فعالیت‌ها با نمایندگی‌ها و رایزنی‌های فرهنگی در خارج کشور بوده است، به این معنا که بخش قابل توجهی از ظرفیت سازمان معطوف و در خدمت کنش‌گری نمایندگی‌های خارج از کشور بوده و از ظرفیت داخل سازمان برای نقش‌آفرینی غفلت می‌شد. به تبع این مسئله، نقش‌آفرینی سازمان فقط به کشورهایی محدود می‌گردید که در آن‌ها نمایندگی داشت. اما رویکرد متوازن تأکید دارد که برخی اهداف را از داخل کشور نیز می‌توان پیگیری کرد و باید به ظرفیت نقش‌آفرینی داخلی نیز توجه نمود؛ لذا نیاز به نمایندگی و اعزام بلندمدت و صرف بودجه و حق مأموریت‌های کلان و… نیز تعدیل می‌شود. با این تقریر، عملکرد مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی در نمایشگاه دوستی ایران و ونزوئلا را می‌توان مصداقی برای رویکرد متوازن دانست. چراکه بدون داشتن دفتر و نماینده دائم یا موقت در ونزوئلا، با بهره‌گیری از ظرفیت موجود در دو کشور و طراحی دقیق پیشینی، یک رویداد وسیع فرهنگی را با موفقیت مدیریت کرد که معادل با فعالیت چندین ماه یک رایزنی فرهنگی معمول است. هرچند که اساساً جمهوری اسلامی در منطقه مهم آمریکای لاتین هیچ رایزنی فرهنگی ندارد و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی مسئولیتی برای اجرای برنامه در کشورهایی که نمایندگی ندارد حس نمی‌کند. و این دقیقاً نقطه‌ای است که هویت و کارآمدی این دستگاه‌های دیپلماسی فرهنگی با نمایندگی‌های متعدد در خارج از کشور و بودجه‌های کلان را به‌صورت جدی به چالش می‌کشد.
3) رویکرد انقلابی و فعالانه در ترویج گفتمان اسلام ناب و انقلاب اسلامی: تأکید جدی و مکرر مقام معظم رهبری در حوزه روابط فرهنگی و تبلیغات خارجی، تبیین حرف نوی انقلاب اسلامی و صراحت در بیان مواضع بوده است. به‌عنوان نمونه ایشان در دیدار رایزنان فرهنگی می‌فرمایند: «کار اصلی شما این است که منطق نظام اسلامی را –که همان منطق انقلاب است- اولاً تبیین کنید، ثانیاً حساسیت‌ها را نسبت به آن برانگیزید تا از کنار آن بی‌تفاوت عبور نکنند –مثل فکری که می‌خواهند بدانند چیست- ثالثاً دل‌ها را به آن معتقد کنید» (23/5/1381). با این وجود بسیاری از دستگاه‌های موجود با محافظه‌کاری، موضوعات دیگری را در «اولویت» کار خود قرار می‌دهند. فیکا از این جهت با اتخاذ رویکرد انقلابی، به معرفی معارف، ارزش‌ها و شخصیت‌های اسلامی و انقلابی پرداخت. البته باید مساعد بودن محیط کشور مقصد برای عرضه چنین محتوایی را هم در نظر گرفت اما این نباید بهانه و دستاویزی برای دور شدن از این فضا در دیگر کشورها و به کار نگرفتن ابتکارات باشد؛ چراکه احتمالاً اگر دستگاه‌های معمول بنا بود در همین ونزوئلا برنامه‌ای اجرا کنند، از ارائه چنین محتوایی امتناع می‌کردند.
4) عبور از رویکرد تک‌بعدی فرهنگی به رویکرد چندبعدی: رویکرد مطلوب در دیپلماسی فرهنگی آن است که ابعادی مانند سیاسی، اقتصادی، رسانه‌ای، اجتماعی و… نیز در هماهنگی با بعد فرهنگی در نظر گرفته شود. نمایشگاه دوستی ایران و ونزوئلا از این جهت و در حد خود، یک رویداد چندبعدی بود؛ در کنار فعالیت‌های فرهنگی، به برنامه‌های رسانه‌ای (اعم از نمایش فیلم و پوشش خبری)، خدمات اجتماعی (خدمات رایگان پزشکی، کمک به نیازمندان منطقه)، اقتصادی (فروش برخی محصولات فرهنگی) و سیاسی (کمک به توسعه مراودات مسئولان دو کشور پیش، حین و پس از رویداد) نیز توجه داشت.
5) تقویت نگاه جبهه‌ای و هم‌افزایی با سایر دستگاه‌ها: رویکرد مطلوب آن است که دستگاه‌های فعال در خارج از کشور، با هم‌افزایی و همگرایی به تقویت و تکمیل یکدیگر بپردازند. در رویداد فیکا از یک سو برای برگزاری شاهد همکاری با دستگاه‌های دیگر مانند وزارت امور خارجه و سفارت ایران در ونزوئلا و… بودیم و از سوی دیگر برای تداوم آن، ایفای نقش مکمل در نسبت با بنیاد سعدی را ملاحظه نمودیم.
6) رویکرد بومی‌سازی و نهادسازی: به‌کارگیری ظرفیت افراد بومی کشورهای مقصد، بالاترین اولویت برای اجرای برنامه‌های دیپلماسی فرهنگی در آن کشور است. دانشجویان و طلاب تحصیل‌کرده در ایران جزو این دسته محسوب می‌شوند. رویکرد مهم دیگر، ماندگار و تأثیرگذار کردن فعالیت‌های فرهنگی از طریق زمینه‌سازی برای تشکیل نهادها و تشکل‌های غیردولتی است. در رویداد دوستی ایران و ونزوئلا شاهد هر دو رویکرد بودیم؛ از یک سو بازیگران بومی ونزوئلا و آمریکای لاتین نقش جدی در پیشبرد این برنامه داشتند و از سوی دیگر، این نمایشگاه پس از اتمام، با تأسیس بنیاد فرهنگی دوستی ایران و ونزوئلا به حیات خود ادامه داد.
7) بهره‌گیری از ظرفیت هنر، رسانه، فضای مجازی و فناوری‌های نوین: آن‌چنان که رهبر معظم انقلاب تأکید می‌کنند، بهترین پیام‌ها بدون بهره‌گیری از ابزار هنر، اثرگذار و ماندگار نخواهد بود؛ لذا به‌کارگیری هنر، چه در قالب‌های شناخته شده آن و چه در قالب‌های نوظهور، اهمیت بالایی دارد. رمز موفقیت رویداد فیکا را نیز باید در بهره‌گیری از ظرفیت چند رشته هنری و فناوری‌های جدید دنبال کرد.
پرده آخر: آنگاه که نهادهای رسمی عقب می‌مانند
نمایشگاه فرهنگی دوستی ایران و ونزوئلا (فیکا) در کنار همه مزیت‌ها و توفیقاتی که داشت و کاستی‌هایی که می‌تواند در برنامه‌های بعدی مرتفع شود، اولین و تنها نمونه‌ی موفق خارج از چارچوب دستگاه‌های رسمی دیپلماسی فرهنگی کشور نیست و مواردی ازاین‌قبیل به‌عنوان استثناهایی، حتی در دستگاه‌های رسمی وجود داشته و دارد. این نمایشگاه در یادداشت حاضر به‌عنوان نمادی از «بازیگران نوظهور دیپلماسی فرهنگی و عمومی کشور» بوده است که می‌توانند بسیاری از وظایف متولیان رسمی این حوزه را با تخصص و کیفیت بالاتر، نوآوری و اثرگذاری بیشتر و هزینه و حساسیت کمتری انجام بدهند و در یک کلمه، موجودیت و کارآمدی آنان را به چالش بکشند.
به نظر می‌رسد با ضرورت دیپلماسی فرهنگی و عمومی برای اکنون و آینده انقلاب اسلامی و ناتوانی متولیان رسمی در پاسخگویی مناسب و کافی به نیازها، چاره‌ای جز به‌رسمیت‌شناختن و تسهیل شرایط برای فعالیت این بازیگران نوظهور و اکتفا به تسهیل‌گری و هدایت‌گری متولیان رسمی وجود ندارد. مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی و امثال آن به‌عنوان بازیگران میانی این حوزه، ظرفیت محدودی برای نقش‌آفرینی دارند و پیوستگی و اتصال فعالیت آنان به گذشته و آینده فعالیت‌های جمهوری اسلامی در کشورهای مقصد، در درجه اول از آنان انتظار نمی‌رود. آنچه در نشست تجربه‌کاوی فیکا مورد اتفاق اساتید و شرکت‌کنندگان قرار داشت، ضرورت اصلاح نظام‌مند حکمرانی دیپلماسی فرهنگی و عمومی در کشور بود، به‌گونه‌ای که خروجی فعالیت‌های آن «به قاعده» و «در قاعده» فیکا و امثال آن باشد. همچنین این تجارب و تجارب پیشین، باید انباشته شده و در خدمت یک مسیر طراحی‌شده‌ی بلندمدت قرار گیرد، و این مزیت مطلقی است که دستگاه‌های بالادستی باید خود را در نسبت با آن بازتعریف نمایند.
