امکان سنجی اقلیم شدن استان بصره
اقلیم شدن بصره به عنوان استانی که بزرگترین پشتوانه سیاسی، اقتصادی و نظامی عراق است، میتواند آثار بسیار مخربی بر شرایط این کشور داشته باشد.
اندیشکده راهبردی تبیین – گرچه حداقل طی یک قرن اخیر، با انقلاب دهه ۱۹۲۰ (معروف به ثوره العشرین)، انتفاضه شعبانیه و مبارزه علیه اشغالگران امریکایی، وجههای ملیگرا از استان بصره به نمایش گذاشته اما، برخی مسائل باعث شده است که به مرور، روندی تقریبا جداییطلبانه یا حداقل گریز از مرکز در بصره شکل گیرد و گام به گام تا تصاحب اکثریت کرسیهای استانی این خطه پیش رود. این روند، اکنون در قالب مطالبه اقلیم شدن بصره رو به تورم است و در صورت به نتیجه رسیدن، عراق را از بخش بزرگی از سرمایههایش محروم خواهد ساخت. به همین دلیل، اقلیم شدن بصره، مسلما تاثیری منطقهای خواهد داشت زیرا وضعیت یکی از بازیگران بسیار مهم غرب آسیا و شمال آفریقا را به کلی دگرگون میسازد.
به منظور شناخت درست پیامدهای اقلیم شدن بصره، ابتدا نیاز است ظرفیتهای این استان را بشناسیم و سپس، پیشرانها و موانع روند مزبور را مورد واکاوی قرار دهیم تا شمای کلی از “عراق بدون بصره” ارائه نماییم.
ظرفیت های بصره
تأکید بر این که عراق از نبود بصره بیش از هر استان دیگر ضربه میخورد، به هیچ روی گزافه گویی نیست. از جنبه های اقتصادی- ترانزیتی، امنیتی و سیاسی، جایگاه بصره در عراق به حدی اهمیت دارد که نبودش، با تجمیع قدرت تمامی ۱۷ استان دیگر هم جبران نمیشود. در ادامه، به گوشهای از این ظرفیت ها اشاره می کنیم.
اقتصادی-ترانزیتی: به لحاظ اقتصادی، عراق مسلما کشوری تک محصولی است. طبق برآوردهای اوپک، نزدیک به ۹۵% درآمدهای عراق، از صادرات نفت خام است[۱]. سهم بصره از تولید طلای سیاه عراق، طبق برآوردهای «قصی معتصم» کارشناس استراتژیک عراقی، ۹۵% است[۲]. به عبارت دیگر، همین حالا، بیش از ۹۰% درآمدهای عراق، یا شاید با کمی اغماض بتوان گفت، کل درآمدهای عراق را نفت بصره تامین میکند. در برخی محافل سیاسی عراق به جای درآمد کشور، اصطلاح “نفت بصره” را به کار می برند. نگارنده خود در گفتگو با یکی از کارشناسان عراقی شاهد بود که وی گفت: «طبق قانون، ۱۳% از نفت بصره، به اقلیم می رسد» حال آن که منظور او، ۱۳% از کل درآمدهای ملی عراق بوده است. اگر بخواهیم نسبت به آینده بسنجیم، باز هم عراق بدون بصره نمیتواند، زیرا طبق برآوردهای رسمی، ذخایر اثبات شده نفت بصره ۶۵ میلیارد بشکه است. برآوردهای غیررسمی نیز این میزان را تا نزدیک ۱۰۰ میلیارد بشکه نیز تخمین می زنند[۳]. بدین ترتیب، بصره به تنهایی حداقل ۶۰% ذخایر اثبات شده نفت عراق را در خود جای داده است[۴].
گذشته از مسئله نفت، موقعیت ترانزیتی بصره هم برای عراق قابل جایگزینی نیست. بصره با ۳ کشور عربستان، ایران و کویت مرز مشترک دارد. در این بین، مرز با کویت، به کلی در استان بصره است. گذشته از این، خلیج فارس، این شاهراه حیاتی اقتصاد عراق، بدون بصره، اتصالی به این کشور نخواهد داشت. به عبارتی دیگر، عراق بدون بصره، کشوری محصور در خشکی است. ذکر این نکته ضروری است که پروژه هایی نظیر خط لوله بصره-العقبه، به هیچ عنوان نمی تواند جای خلیج فارس را در مسیر ترانزیت نفت عراق بگیرد چون عملیاتی شدن کامل آن زمانبر است و ظرفیت آن هم [۵]۱ یا نهایتا ۲ میلیون بشکه نفت در روز خواهد بود. از همین روست که با وجود بنادری نظیر «العمیه» و «البصره» که همین حالا ۸۰% نفت صادراتی عراق را منتقل می کنند، پروژه احداث “بندر فاو بزرگ” در دستورکار قرار گرفته[۶] تا ظرفیتهای صادراتی استان بصره، بالا رود.
برآیند این ظرفیتها در تولید نفت و ترانزیت کالا، باعث شده بصره را “شاهرگ”، “مهم ترین دروازه” و “قلب تپنده” اقتصاد عراق بنامند که بدون آن، یا حتی با حضور کمرنگترش، رتق و فتق امور از سوی دولت مرکزی ممکن نخواهد بود.
امنیتی: مسلما، بدون تشکیل حشدالشعبی، غلبه بر داعش ممکن نبود. بنابراین می توان این سازمان را مهم ترین نیروی تامین کننده امنیت عراق دانست. جالب اینجاست که سهم بصره در این سازمان هم بسیار بالاست. توضیح آن که اهالی بصره در میان نیروهای حشدالشعبی رتبه اول را دارند. پس از حکم آیت الله سیستانی ۶۰۰ هزار نفر از این استان برای عضویت در حشدالشعبی نام نویسی کردند[۷]. عشایر این استان هم همگی از نیروهای موثر بر امنیت داخلی عراق هستند. تمامی این ظرفیت ها، با اشتراک هویتی دولت مرکزی غالبا شیعی جمع شده و از بصره، پشتوانه امنیتی محکمی برای بغداد ساخته است.
سیاسی: بصره، منزلگاه ۸% جمعیت عراق[۸]، بزرگترین و پرجمعیت ترین استان شیعه نشین، از نظر سیاسی همواره پر جنب و جوش بوده است. اهالی این استان غالبا بیش از ساکنین سایر استانها اعتراضات سیاسی و اجتماعی خود را بروز داده اند. از جمله مهم ترین ناآرامی های اجتماعی-سیاسی سه دهه اخیر در بصره می توان به آغاز انتفاضه شعبانیه، درگیری شدید با نیروهای انگلیسی و آمریکایی، درگیری با نیروهای دولتی به رهبری نوری المالکی و تظاهراتهای تابستان سال گذشته اشاره کرد. به همین دلیل، تقریبا پایگاه اجتماعی تمامی جریانهای شیعی عراق از جریان صدر گرفته تا حزب الدعوه در این استان قرار دارد[۹].
پیشرانهای روند “اقلیم شدن بصره”
جدی شدن بحث “اقلیم بصره”، موضوعی نسبتا تازه در سپهر سیاسی عراق است. البته صحبت از اقلیم بصره حداقل از سال ۲۰۰۸ شروع شده ولی هیچگاه پشتیبانی سیاسی و اجتماعی جدی پیدا نکرد.
«وائل عبداللطیف»، نخستین استاندار بصره پس از سقوط صدام و از سیاستمداران اهل بصره و عضو طیف «ایاد علاوی»، اولین بار در سال ۲۰۰۸ با جمع آوری ۳۸ هزار امضاء از دولت خواست تا فرایند اقلیم شدن بصره را کلید بزند[۱۰]. در واکنش به این اقدام، قرار شد اگر ۱۰% واجدین شرایط این طومار را تا اوایل ۲۰۰۹ امضا کنند، رفراندوم برگزار شود ولی هیچگاه تعداد امضا کنندگان به ۱۰% نرسید[۱۱]. در سال ۲۰۱۴ . ۲۰۱۵، تحرکات سیاسی دیگری برای اقلیم شدن بصره انجام شد تا آن که سال ۲۰۱۸ با بالا گرفتن ناآرامیهای ناشی از قطع آب، برق و بیکاری، اقبال اجتماعی گسترده تری از گزینه “اقلیم بصره” به وجود آمد و حتی تعداد انگشت شماری از شهروندان نماد و پرچم آن را روی بام منازل خود به اهتزاز درآوردند. تا زمان نگارش این مطلب، اکثریت مجلس استانی بصره به طرح اقلیم شدن این استان رای مثبت دادهاند. حال سوال اینجاست، تا به امروز چه عواملی پیشران روند اقلیم شدن بصره بودهاند؟
محرومیت: محرومیت قطب قدرت تشیع عراق، امری محدود به دوره پساصدام نیست. بصره در تمامی طول حکومت صدام، استانی سرکوب شده و محروم بوده است[۱۲]. آن چه که خشم مردمان این سرزمین را برانگیخته، ادامه محرومیتها در ساختار حکومتی است که خود را “دموکراتیک و عدالتخواه” میداند. مردم استان بصره سال گذشته نه تنها برق، بلکه آب آشامیدنی سالم را هم به سختی بدست می آوردند. بسیاری از جوانان این استان به شدت نفت خیز که بیش از ۹۰% درآمدهای عراق را تامین میکند بیکار هستند. فقر در سال ۲۰۱۴ وقتی هنوز جنگ با داعش شروع نشده بود، در بصره به بیش از ۱۶% جمعیت این استان می رسید[۱۳]. همین محرومیتها باعث بروز ناآرامی های سال گذشته شد. با بارندگیهای خوب امسال می توان انتظار داشت که محرومیت آبی به عنوان یکی از پیشرانهای روند اقلیم شدن بصره کنار برود، اما محرومیت برق، اشتغال و امکانات بهداشتی همچنان می تواند زمینه ساز بروز تنش باشد، چرا که اولا در مورد برق، دولت آمریکا به عراق فشار می آورد تا واردات از ایران را قطع کند و ثانیا «عادل عبدالمهدی» به رغم سر دادن شعار “اول بصره بعد عراق”، تمامی تصمیمات فوری «العبادی» برای اختصاص بودجه ویژه جهت رفع برخی از محرومیت های بصره را لغو کرده است. بنابراین به نظر می رسد که حس محرومیت میان اهالی بصره، همچنان به عنوان یکی از پیشرانهای روند اقلیم شدن این استان، کم و بیش باقی بماند.
تبعیض: بصره، با جای دادن ۸% جمعیت عراق و کسب بیش از ۹۰% درآمد این کشور در بودجه ۲۰۱۹، تنها در حدود ۱٫۵% درآمدهای ملی را به خود جذب کرده است. این در حالی است که به گفته «هدی سجاد» نماینده پارلمان عراق، اقلیم کردستان در قانون بودجه همین سال، ۱۸% رسمی بدست آورده و با جمع برآوردهای نظامی و امنیتی، سهم آن بالغ بر ۲۶% می شود[۱۴]. چنین تقسیم ناعادلانهای را به خوبی میتوان در میان یک جمله «کریم النوری» دیگر نماینده پارلمان عراق ملاحظه کرد: «بودجه ۲۰۱۹ عراق، لباس را از تن بصره کَند و بر تن اقلیم کردستان پوشاند».
همین تبعیض باعث می شود که اقلیم کردستان به عنوان الگویی برای بالا بردن سهم بصره مطرح شود. در واقع نیروهای سیاسی و اجتماعی فعال بصره، با دیدن تبعیض در اعطای سهم بیش از حد به اقلیم کردستان، به این نتیجه می رسند که در صورت تبدیل شدن به یک اقلیم، جایگاه سیاسی آنها ارتقا خواهد یافت و بازیگران دولت مرکزی برای حفظ نیروهای این استان، حاضر به امتیازدهی بیشتری خواهند بود.
فساد: طبق بررسی های موسسه شفافیت بین المللی، عراق در میان ۱۸۰ کشور از نظر فساد، رتبه ۱۶۹ را در سال ۲۰۱۷ به خود اختصاص داد[۱۵]. به رغم همه گیر بودن فساد در ساختار سیاسی عراق، بصره یکی از سرآمدهای این کشور است. مسئولین استانی بصره، به ویژه آنها که از سوی دولت مرکزی گمارده شدند، شهره به فساد هستند. از اینرو، گرایش به استقلال عمل از بغداد به منظور کاستن از سطح فساد، میان اهالی بصره بیشتر شده و یکی از مرسوم ترین روش ها برای افزایش استقلال عمل از دولت مرکزی، تبدیل شدن به اقلیم است.
مسئولین محلی: اکثر نمایندگان مجلس استانی بصره در کنار استاندار، از اقلیم شدن این استان حمایت کردهاند. مسئولین محلی بصره، ناکامی های خود را ناشی از بی عدالتی دولت مرکزی دانسته و به این نتیجه رسیدهاند که با وجود تبعیض های روا داشته شده از سوی بغداد، نمیتوان به رتق و فتق امور در بصره پرداخت. از این رو مسئولین محلی برای استقلال عمل بیشتر، فشار می آورند تا از ثروت های طبیعی و سرشار بصره برای منافع حزبی، شخصی و استانی بهره بیشتری ببرند.
جریان ملی حکمت: نکته جالب توجه در روند مورد بحث، سکوت مشکوک رئیس جریان ملی حکمت (عمار حکیم) و پشتیبانی استاندار عضو این جریان (اسعد العیدانی) [۱۶] از آن است. «العیدانی» حتی اقلیم شدن بصره را “درخواستی مردمی” توصیف کرده و خواستار پاسخ دولت مرکزی است[۱۷]. این در حالی است که دیگر جبهههای سیاسی مطرحِ «بیت شیعی»، عمدتا با این روند مخالفت کردهاند.
موانع پیشِ روی این روند
با وجود پیشرانهای نسبتا قوی برای روند اقلیم شدن بصره، موانع بزرگی هم سد راه آن هستند که بدون عبور از آن ها یا دور زدنشان، اقلیمی به نام بصره بوجود نخواهد آمد. در ادامه به بررسی برخی از این موانع می پردازیم.
دولت مرکزی عراق: همانطور که در بخش ظرفیتهای بصره برای عراق ذکر شد، جدایی بصره یا کمرنگتر شدن حضورش در معادلات، باعث محرومیت دولت مرکزی از مهمترین پشتوانه سیاسی، اقتصادی و امنیتی خود می شود. به همین خاطر تمامی دولت های عراق اهتمام ویژهای برای حفظ این استان داشتهاند. جالب آنکه در این بستر، «بیت سنی» و «کُرد» عراق نیز با دولت مرکزی همساز خواهند بود، زیرا در صورت اقلیم شدن بصره مسلما از درآمدهای استانهای آنان نیز به شدت کاسته خواهد شد.
جمهوری اسلامی ایران: همسایه شرقی عراق، همواره بر دنبال عراقی با ثبات و یکپارچه تأکید داشته و طی سالهای پس از ۲۰۰۳، بارها اثبات کرده است که سیاست اِعمالی آن نیز در همین راستا قرار دارد. ایران در جریان درگیری های مالکی و صدر وساطت کرد تا ماجرا خاتمه یابد، بدنبال تشویق «اهلسنت» و «مسیحیها» به عضویت در «حشدالشعبی» بود و اقدامات زیادی برای جلب نظر مثبت تمامی طرفهای سیاسی، اعم از شیعه و سنی انجام داد. ایران همانطور که مخالف حرکتهای جداییطلبانه در کردستان بوده، احتمالا با قطعیت بیشتری با این دست تحرکات در «بیت شیعی» مخالفت خواهد کرد، زیرا اقلیم بصره به احتمال زیاد محلی برای تفرقهاندازی میان شیعیان عراق، نفوذ عربستان و تضعیف دولت مرکزی عراق که به ایران نزدیک است خواهد بود و تمامی اینها، به ضرر سیاستهای منطقهای جمهوری اسلامی ایران تمام خواهد شد.
مقتدی صدر: رهبر جریان صدر، مسلما یکی از شخصیت های تاثیرگذار در معادلات بصره است، به همین خاطر در سال ۲۰۰۸ بصره را به عنوان پایگاه مبارزه با دولت «نوری المالکی» برگزید. طی انتخاباتهای متعدد هم، واکاوی رفتار سیاسی رایدهندگان نشان از محبوبیت صدر داشته است، چنان که در انتخابات ۲۰۱۸، سائرون به عنوان لیست مورد حمایت صدر، رتبه دوم را کسب کرد. علاوه بر این وزنه سیاسی صدر در بیت شیعی هم به طور کلی باعث می شود که در صورت لزوم، اهرم فشاری مقابل “اقلیم طلبان” بصره داشته باشد و حتی نیروی شبه نظامی برای مهار جریانات گریز از مرکز گسیل دارد.
جریان صدر از ابتدای مطرح شدن بحث اقلیم بصره در سال ۲۰۰۸، به شدت با آن مخالفت کرده و آن را “بازی با آتش” خوانده است[۱۸]. اکنون هم با بالا گرفتن مجدد این بحث، مقتدی شخصا در توئیتی با حمایت از یکپارچگی عراق و دوری گزیدن از گزینه “اقلیم طلبان” نشان داده که همچنان مخالف این حرکت است.
آیت الله سیستانی: مرجعیت عالی عراق را می توان به درستی، قدرتمندترین شخصیت این کشور دانست که در هر امری، حق وتوی عیان دارد. تا این لحظه، «آیت الله سیستانی» هیچ موضعگیری صریحی در مخالفت با اقلیم شدن بصره نداشته اما بیانات تلویحی وی نشان از عدم موافقت ایشان با این پروژه است. «آیت الله سیستانی» در آشوب های سال گذشته بدون اشاره به بحث اقلیم بصره، خواستار رسیدگی به مطالبات معترضان در خصوص کاستیهای خدمات عمومی شد. چندی پیش هم، وقتی «وائل عبداللطیف»، پس از دیدار با «آیت الله سیستانی»، مدعی شد که ایشان حامی پروژه اقلیم بصره است، دفتر ایشان فورا چنین موضوعی را رد کرد[۱۹]. به این ترتیب، مخالفت یا حداقل عدم موافقت مرجعیت دینی عراق با اقلیم شدن بصره، خود یکی از بزرگترین موانع در مقابل این روند است.
عدم همراهی جدی ایالات متحده و عربستان سعودی: سعودیها، تا سال ۲۰۱۶ بازی زمین سوخته در عراق را پیاده کرده و شکست خوردهاند. در واقع ظهور حشدالشعبی، توانمندی دولت مرکزی در مقابله با طرح های مخل امنیت را بر همه طرف های داخلی و خارجی اثبات کرد. به همین دلیل عربستان از ۲۰۱۶ از در دوستی با دولت مرکزی درآمده و با وعده کمکها و دیدارهای دوستانه، برای تحبیب بغداد کوشیده است. درست چنین موضوعی را میتوان در روابط واشنگتن-بغداد هم دید. ایالات متحده برای حفظ دولت مرکزی عراق در کنار خود، حتی حاضر به حمایت از “آمریکا دوست ترین”[۲۰] بخش این کشور، یعنی اقلیم کردستان هم نشد. پس میتوان انتظار داشت که عربستان و آمریکا برای حفظ رضایت دولت مرکزی، همراهی چندانی با پروژه ا«قلیم بصره» نکنند.
تشتت آرا بین بازیگران سیاسی بصره: هرچند از ۳۵ نماینده مجلس استانی بصره، ۲۲ نفر به اقلیم شدن رأی داده اند اما، واقعیت های میدانی حکایت از تشتت آراء میان بازیگران بصره دارد. اولا بخش بزرگی از جامعه بصره، عشیرهای است و بارها پیش آمده که این عشیرهها در حد جنگی تمام عیار با یکدیگر درگیر شوند. ثانیا، بررسی رفتار سیاسی رأیدهندگان در انتخابات پارلمانی نشان میدهد که گرایش به طیفهای سیاسی نزدیک به حشدالشعبی بسیار بالاست، چراکه ائتلاف فتح در این استان اول شد. ثالثا، به طور کلی تشیع ضد وهابی در میان مردم این استان ریشه دوانده و همین موضوع، ریسمانی محکم میان آنها و دولت مرکزی بوجود آورده است. نباید فراموش کرد که هنگامه سقوط موصل، اهالی بصره، به کلی کالاهای ترک و عربستانی را تحریم کردند [۲۱] و این خود نشان از غلبه عنصر شیعی در فضای سیاسی بصره دارد که به سختی می توان میان آن و تحرکات گریز از مرکز، همزیستی ساخت.
حال اگر نگاهی به وضعیت اقلیم کردستان بیندازیم که هنگام برداشتن گام تجزیه طلبانه در سال ۲۰۱۷، با وجود همگامی تقریبا تمامی طرفها (حتی برهم صالح هم به رفراندوم جدایی رای مثبت داده بود)، نتوانست مقابل سد «نیروهای دولتی» و «حشدالشعبی» بایستد، متوجه می شویم که در بافتار سیاسی متشتت بصره، برداشتن گامی مشابه، چندان امکانپذیر نیست.
آیا تاسیس اقلیم بصره شدنی است؟
بر روی کاغذ، اینک تنها همراهی دو نماینده دیگر شورای استانی بصره کافی است تا بساط رفراندوم چیده شود چراکه طبق قانون اساسی عراق، برای تشکیل اقلیم در یک یا چند استان دو راه وجود دارد: یا دو سوم اعضای شورای استانی به چنین چیزی رأی دهند یا یک سوم واجدین شرایط رأی دادن، طی یک رفراندوم به اقلیم شدن رای مثبت دهند. اکنون ۲۲ نماینده مجلس استانی، به این موضوع رای مثبت دادهاند و همراهی دو تن دیگر کفایت میکند. اما پیچیدگی ماجرا وقتی هضم میشود که بدانیم، همانطور که هنگام نوشتن قانون اساسی، معادلات سیاسی در میدان و نه عقل محض، بندهایی را وارد آن کرد، برای عملی شدن بندها هم، معادلات میدانی سرنوشت ساز خواهند بود. به عنوان مثال، اصولا بهرسمیت شناخته شدن اقلیم کردستان، تحت فشارهای بیرونی بود نه بر اثر یک توافق رضایتمندانه؛ به همین خاطر، وقتی بغداد قدرتش را داشت، با اجرای اصل ۱۴۰ مخالفت و اربیل را بر سر جای خود نشاند. اینک، حتی اگر اکثریت نمایندگان شورای استانی هم به اقلیم شدن رای مثبت دهند، باز هم اگر زور دولت مرکزی بچربد، رفراندومی برگزار نخواهد شد.
شواهد امر حاکی از آن است که حداقل در میانمدت، پیشرانهای این روند قادر به شکست موانع پیش روی خود نیستند. هرچند اکنون بحث «اقلیم بصره» چنان داغ شده که حتی برخی از سیاسیون «ذیقار» هم برای پیوستن به آن اظهار تمایل کردهاند[۲۲] اما بعید است که پیشرانها به نتیجه برسند. برای اثبات این مدعا کافی است به قدرت «آیتالله سیستانی»، «مقتدی صدر»، «ایران» و «دولت مرکزی تحت حمایت حشدالشعبی» نگاهی بیندازیم. تمامی این موانع پر قدرت، با عدم همراهی «ایالات متحده» و «عربستان» و تشتت آرا میان بازیگران سیاسی بومی بصره جمع شده است. عامل آخر را شاید بتوان مهمترین علت کم افق بودن اقلیم شدن بصره دانست چراکه همراهی مردمی برای پروژهای با این حساسیت، بسیار مورد نیاز است. لازم به یادآوری است که کردستان با یکدستی بیشتر و تفاوت عمده هویتی از دولت مرکزی، نتوانست در برداشتن گام جدایی طلبانه به توفیق برسد. حال سوال اینجاست که آیا می توان افقی برای تحرکات گریز از مرکز در بصره، با تشتت آرای داخلی و هماهنگی هویتی نسبتا برجسته با دولت مرکزی متصور بود؟ البته این به معنای نادیده گرفتن قدرت “اقلیم طلبان” نیست ولی نباید در این مورد، به گزافه گویی افتاد. فشارهای درونی بصره در اعتراض به محرومیت و تبعیض ها جدی است، اما به نظر می رسد که دولت «عبدالمهدی» بتواند با اختصاص بسته های مالی، حداقل در کوتاه مدت آن را مُسکن وار ساکت کند.
منابع:
[۱]. “Iraq Facts and Figures” (۲۰۱۷) OPEC. Online URL: https://www.opec.org/opec_web/en/about_us/164.htm
[۲] . “إحتجاجات بصره… مافیا فساد أم بوادر الثوره” (۱۶/۷/۲۰۱۸) . إسبوتنیک، أونلاین موجود فی:
https://arabic.sputniknews.com/arab_world/201807161033834728-
[۳]. السامرائی، عامر (۱۲/۱۰/۲۰۱۸) ، “البصره الغنیه … یحاصرها الفساد و التلوث”، عربی ۲۱٫ أونلاین موجود فی:
https://arabi21.com/story/1120637
[۴]. “بعد مقتل متظاهر…الاحتجاجات تتواصل خارج الحقول النفطیه” (۱۲/۱۰/۲۰۱۸). الحره، أونلاین موجود فی:
https://www.alhurra.com/a//446230
[۵] . ” تعرف على تفاصیل اتفاقیه انبوب النفط العراقی – الأردنی بعد ۵ سنوات على توقیعها” (۲۹/۱۲/۲۰۱۸). سرایا نیوز، أونلاین موجود فی:
https://www.sarayanews.com/article/524336
.[۶] البریکان، ماجد (۲۶/۲/۲۰۱۹) “میناء الفاو الکبیر”، إیندیبندنت، أونلاین موجود فی:
https://www.independentarabia.com/node/9766
[۷] “البصره أولا فی عدد متطوعی الحشدالشعبی” (۲۰۱۵) العالم، أونلاین موجود فی:
https://www.alalamtv.net/news/1709295/
[۸]جمعه، أحمد (۱/۱۰/۲۰۱۸)”المرکزی للإحصاء بالعراق:عدد السکان بلغ ۳۸ ملیون” الیوم السابع، أونلاین موجود فی:
https://www.youm7.com/story/2018/10/1/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%83%D8%B2%D9%89
.[۹] سلامی، لادن (۵/۹/۲۰۱۴) “بصره آرام در کشوری ناآرام؛ ایران چقدر در جنوب عراق نفوذ دارد؟” بی بی سی فارسی، آنلاین قابل بازیابی در:
http://www.bbc.com/persian/world/2014/09/140905_mgh_iran_iraq_basra_salami
[۱۰]. “Basra heading towards independent region” (۱۷/۱۱/۲۰۰۸) “, Al Sumaria, Online Available at: https://www.alsumaria.tv/news/3086
[۱۱]. “Autonomy Referendum For Iraq’s South Struck Down” (۲۰/۱/۲۰۰۹), Radio Liberty, Online Available at: https://www.rferl.org/a/Autonomy_Referendum_For_Iraqs_South_Struck_Down/1372452.html
[۱۲]. Rubin, Michael (12/8/2018) “Chaos in Basra, Maybe A sign to things to come”, Washington Examiner, Online available at: https://www.washingtonexaminer.com/opinion/chaos-in-basra-iraq-may-be-a-sign-of-things-to-come
.[۱۳] السامرائی، عامر (۱۲/۱۰/۲۰۱۸) ، “البصره الغنیه … یحاصرها الفساد و التلوث”، عربی ۲۱٫ أونلاین موجود فی:
https://arabi21.com/story/1120637
[۱۴] . خلیفاتی، منا (۵/۱۲/۱۳۹۷) “امتیاز بزرگی که اربیل از بغداد برد”، راهبرد معاصر، آنلاین قابل بازیابی در:
https://rahbordemoaser.ir/fa/news/5373/
[۱۵] . “العراق من ضمن الدول أکثر فساد فی العالم”، (۲۲/۲/۲۰۱۸) روداو، أونلاین موجود فی:
اhttps://www.alhurra.com/a/%D9%87%D9%84-%D9%8A%D9%86%D8%AC%D8%AD-%D8%B9%D8%A8%D8%AF-
[۱۶]. Al-Aqily, Ali (27/8/2017) “Basra Selects New Governor”, Iraq Oil Project, Online Available at: https://www.iraqoilreport.com/news/basra-selects-new-governor-25040/
[۱۷]. “محافظ بصره یعلن موقفه من مشروع الإقلیم” (۲۰۱۹)، السومریه نیوز، أونلاین موجود فی:
https://www.alsumaria.tv/news/266938/
[۱۸]. “Autonomy Referendum For Iraq’s South Struck Down” (۲۰/۱/۲۰۰۹), Radio Liberty, Online Available at: https://www.rferl.org/a/Autonomy_Referendum_For_Iraqs_South_Struck_Down/1372452.html
[۱۹]. “Ayatollah Sistani rejects agreeing on Basra Federal Region”, (۲۴/۱۲/۲۰۱۴) RASA News, Online Available at: https://web.archive.org/web/20150103143120/http://www.rasanews.ir/en/NSite/FullStory/News/?Id=1882
[۲۰]. Brookes, Peter (2007).” A Turkey-Iraq War? Ankara Seething with Rage at Kurdish Terrorist Groups”, Heritage Foundation.
[۲۱] . سلامی، لادن (۵/۹/۲۰۱۴) “بصره آرام در کشوری ناآرام؛ ایران چقدر در جنوب عراق نفوذ دارد؟” بی بی سی فارسی، آنلاین قابل بازیابی در:
http://www.bbc.com/persian/world/2014/09/140905_mgh_iran_iraq_basra_salami
[۲۲] . “إحتجاجات بصره… مافیا فساد أم بوادر الثوره” (۱۶/۷/۲۰۱۸) . إسبوتنیک، أونلاین موجود فی:
https://arabic.sputniknews.com/arab_world/201807161033834728-
