عراق

شخصیت انسان عراقی

بررسی کتاب شخصیت فرد عراقی: پژوهشی در روحیه ملت عراق در سایه جامعه‌شناسی مدرن

علی الوردی کیست؟

پرداختن به اندیشه ی انسان شناسان و جامعه شناسان مشرق زمین از اولویتهای پژوهش در حوزه ی علوم اجتماعی برای پژوهشگران و کارشناسانی است که خود از مشرق زمین اند و یا میدان مطالعه شان در این سرزمینها قرار می گیرد. زیرا علاوه بر اینکه این اندیشمندان برخاسته از جوامعی اند که دارای اشتراکات فرهنگی، اجتماعی و ساختاری با آنها هستند، چشم اندازهای تازه ای را در برابر کارشناسان این حوزه فراهم آورده به آنها در تعمیق نگره های فرهنگی شان در عرصه های کلان یاری می رساند. جامعه شناسان و انسان شناسان عرب از جمله افرادی هستند که مورد کم لطفی در حیطه توجه به آثار و نظریاتشان قرار گرفته اند. زیرا هر اندازه تعداد آثار در باره همالان غربی شان از نظریه پردازان گرفته تا کارشناسان این حوزه فراوان به چشم می خورد در مورد جامعه شناسان و انسان شناسان عرب چنان کم است که می توان رأی به عدم وجودشان داد. نپرداختن به این اندیشمندان باعث محرومیت علوم اجتماعی از نظریات افرادی است که میدان مطالعه شان علی الاغلب کشورهای آسیایی به طور عام و خاورمیانه به طور خاص بوده است.
یکی از این افراد که نه تنها در جهان عرب شناخته شده است و از پیشگامان جامعه شناسی و انسان شناسی معاصر به حساب می آید و آثار فراوانی از او نیز در مغرب زمین ترجمه شده، علی الوردی است. او نامی آشنا در عرصه رشته های علوم اجتماعی برای هر دانشجو و یا استاد این رشته در کشورهای عربی است. دکتر علی وردی که با پیش عنوان دانشمند علوم اجتماعی در این زمینه مطرح است. وی دارای نظریات کلان جامعه شناسی و همچنین مطالعات میدانی جهت یافتن نمونه های عینی، جهت تایید و یا تکمیل نظریاتش می باشد. و شاید هم بتوان مطالعات میدانی او را مقدم بر نظریه های کلان وی دانست و این چیزی است که تنها از طریق مطالعه آثار و تعمق در روش شناسی او فراهم می آید.


آثار او که در قالب کتاب های مدون و پژوهش های میدانی به بیش از سی اثر در این زمینه می رسد شایسته ی توجه و بازخوانی برای کارشناسان حوزه های مختلف علوم اجتماعی می باشد.

شخصیت فرد عراقی

کتاب «شخصیت فرد عراقی» که اساس و پایه آثار بعدی جامعه‌شناسی علی الوردی محسوب می‌شود، ابتدا به صورت یک سخنرانی بود که در سال ۱۹۵۱ در بغداد ایراد کرد و سپس آن را به صورت  کتابی مستقل در همان سال به چاپ رساند و تاکنون دهها بار تجدید چاپ و به زبانهای  مختلف اروپایی ترجمه شده است.

کتاب «شخصیت  فرد عراقی» به دو بخش تقسیم می‌شود. بخش نخست به بررسی شخصیت انسان‌ها به طور کلی  و بخش دوم آن به شخصیت فرد عراقی اختصاص دارد. او در توجیه این تقسیم‌بندی می‌گوید  که او نمی‌توانست شخصیت عراقی‌ها را بررسی عمیق کند اگر ابتدا شخصیت بشری را با  کمی جزئیات مورد بررسی ژرف قرار ندهد. او در این کتاب به تاثیر اخلاط چهارگانه و  نقش آنها در ترسیم ویژگی‌های شخصیت انسانی اشاره می‌کند. الوردی می گوید:

شخصیت هر فرد تصویر کوچک شده اجتماعی است که در آن زندگی می کند و بدین جهت است که می بینیم که افرادی که در یک جامعه زندگی کرده اند در برخی ویژگی ها با یکدیگر متشابه هستند و همین مساله موجب تمایز آنان از مردم دیگر اجتماع ها می شود. …. من در صدد این نیستم که بگویم هر انسانی همه ویژگی های شخصی اش را از جامعه ای که در آن زندگی می کند می گیرد بلکه هر شخصی بخش پنهانی درون شخصیتش دارد که متناسب با قواعد اجتماع  نیست و این همان سر تفاوت های افراد داخل یک اجتماع است. (ص43)

سپس وی به  شخصیت عراقی و  عوامل تشکیل دهنده آن را از سه جنبه تمدنی، اجتماعی و روانی مورد بررسی قرار می‌دهد. مهم ترین چیزی که الوردی در بحث شخصیت فرد عراقی به آن اشاره می کند دوگانگی شخصیت در انسان عراقی است. وردی در این باره می نویسد:

« در شخصیت انسان عراقی نوعی دوگانگی وجود دارد و … قرائن بسیاری وجود دارد که این مساله را تایید می کند. واقعیت آن است که بسیاری از ما این دوگانگی شخصیتی را کم یا زیاد داریم ولی با آن بزرگ شده ایم و به آن عادت کرده ایم به گونه ای که برایمان عادی شده است و به گونه ای که گمان می کنیم که یک چیز طبیعی است.

من منکر این نیستم که دوگانگی شخصیت پدیده ای فراگیر است که در هر انسانی بماهو انسان کمابیش وجود دارد ولی من می خواهم بگویم این دوگانگی در ما عراقی ها در اعماق شخصیت مان نفوذ پیدا کرده است. یک عراقی بیش از دیگران به الگوهای برتر در سخنرانی ها و نوشته هایش دعوت می کند اما در همین حال بیش از دیگر مردم از این الگوها در واقع زندگی اش فاصله دارد. یک روز نویسنده ای از یکی از کشورهای عربی در روزهای ماه رمضان به ملاقات ما آمده بود. این فرد از شدت پایبندی ما به مظاهر روزه از طرفی و شدت روزه خواران از طرف دیگر بشدت تعجب کرد و چه بسا اغراق نکنیم اگر بگوییم مسلمان عراقی از متعصب ترین مسلمانان نسبت به افطار علنی است و البته بیشتر روزه خواری هم در عراق است! …. انسان عراقی منافق یا ریاکار نیست کما این که بعضی دوست دارد او را این گونه بنامند بلکه او در واقع دو شخصیت دارد؛ وقتی با یکی از شخصیت هایش کاری را انجام می دهد فراموش می کند که لحظاتی بعد شخصیت دیگرش کاری دیگر انجام خواهد داد. …اوست که مثلا ممکن است به تحریم کالاهای صهیونیستی دعوت کند و هموست که وقتی به بازار می رود یادش می رود شخصیت اولش چه گفت و صرفا دنبال کیفیت و ارزانی می رود. (ص48)

سپس الوردی این دوگانگی شخصیت اجتماعی را از سه ناحیه تمدنی و فرهنگی، اجتماعی و روانی مورد کنکاش قرار می دهد.

در بحث تمدنی و فرهنگی وی عراق را کشمکش دو فرهنگ و تمدن می نامد:

« عراق بیش از هر منطقه دیگر در حاشیه بدویت و مدنیت و شهرنشینی بوده است. عراق روزی مهد تمدن بوده و امروز از قدیمی ترین مناطق تمدن بشری به شمار می آید…. از طرف دیگر عراق در لبه صحرایی بوده پر از بدویت و بیابان نشینی قرار گرفته است که بدلایلی به آن هجوم آورده اند(ص49)عراق از اولین جاهایی بوده است که دو طبقه در آن زندگی کرده اند: طبقه حاکم و طبقه محکوم یا عبارت دیگر غالب و مغلوب.

این مساله تمدنی به یک نتیجه بسیار مهم انجامیده و آن هم این است که عراق از اولین بناگذاری شهرنشینی دو طبقه یا دو فرهنگ را در خود دیده است: فرهنگ بدوی بیابان نشین جنگجو از طرفی و فرهنگ کشاورزی خاضعانه از طرف دیگر. مبتنی بر این مساله دو نظام ارزشی در عراق نهادینه شده است: نظامی که به قوت و دلاوری اعتقاد دارد و در آن صفاتی مانند شجاعت و بزرگ طلبی و … رشد کرده است و از طرف دیگر به صفاتی مانند رنج  و صبر اعتقاد پیدا کرده که در آن مالیات و خضوع و خود زنی در آن نمو پیدا کرده است. این درگیری تمدنی که در آنتروپولوژی به آن clash of culture می گویند در شخصیت انسان عراقی تاثیر بسیاری گذارده است. انسان عراقی ملزم به این شده که این دو نوع از ارزش های اجتماعی را در خود هضم کند یا به عبارتی از این دو شخصیت تقلید نماید. …ما اشتباه نگفته ایم اگر بگوییم که عراقی در مقابل یک قدرت بزرگتر از خود خاضعانه برخورد می کند و اگر با ضعیفی روبرو شود خشمگین بزرگ طلب خواهد بود.» (ص51)

در بحث اجتماعی وی جداسازی و تفکیک بسیار زن و مرد را در عراق نشان دهنده نوعی دوگانگی می پندارد و در بحث روحی و روانی نیز وی قائل است که تربیت از ابتدا شخصیت را بدین سو برده است.

بررسی‌های  علی الوردی درباره شخصیت انسان عراقی، یکی از مهم‌ترین پژوهش‌های صورت گرفته در  نوع خود به شمار می‌رود و می‌تواند به مانند الگویی در مطالعه سایر مناطق  خاورمیانه به کار رود. او شخصیت انسان عراقی را به عنوان یک شخصیت دو وجهی مورد  مطالعه قرار داد که هم‌زمان ارزش‌ها و اعتقادات صحرانشینی و شهرنشینی را یکجا  داراست.

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا