بازتاب‌های اولین انتخابات مجلس قطر؛ میزبانی جام جهانی زمینه‌ساز دموکراسی؟!

نرگس حجتی

حدود دو دهه از همه‌پرسی قانون اساسی قطر می‌گذرد. در این همه‌پرسی که 13 درصد از مردم مشارکت کرده بودند بنا شد نظام پادشاهی مشروطه بر قطر حاکم شود. به این ترتیب قرار بود اولین انتخابات مجلس سال 2007 برگزار شود اما نشد. حتی جنبش ایجاد شده در جهان عرب تحت عنوان بیداری اسلامی هم نتوانست این قانون را اجرایی کند و علیرغم تصمیم دوباره برای برگزاری انتخابات در سال 2013 با واگذاری قدرت از سوی حمد به پسرش تمیم باز هم انتخابات لغو شد. تا اینکه این طلسم چند روز پیش شکسته شد و بالاخره اولین انتخابات قطر در 2 اکتبر 2021 (10 مهر 1400) برگزار شد. به طور کلی قطر اولین تجربه انتخابات را در سال 1999 در انتخابات شهرداری‌ها داشته است.

ایندیپندنت در خبری که انتخابات قطر را پوشش می‌داد ادعا کرد جام جهانی 2022 عامل اصلی برگزاری انتخابات در قطر بود: «مقامات قطری رای گیری را تجربه‌‌ای جدید توصیف کردند، در حالیکه این حادثه بدین دلیل روی داد که جام جهانی 2022 توجهات جهانی را به سوی ملت تحت سلطه نظام موروثی جلب می‌کند و در نتیجه فشارها برای اصلاحات افزایش می‌یابد. قطر برای اولین بار در قانون اساسی سال 2003 برنامه‌های انتخابات پارلمانی را اعلام کرد، اما مقامات مکرر رای گیری را به تعویق انداختند.»[1] این رسانه همچنین سیستم رای‌گیری قطر را که مانع مشارکت افرادی که صرفا متولد قطر هستند و اصالاتا قطری محسوب نمی‌شوند «تبعیض آمیز» خواند و رد صلاحیت‌ها را عاملی برای اعتراضات قبایل عنوان کرد. از طرفی با اشاره به اختیارات محدود این مجلس، کویت را تنها کشوری در حوزه خلیج فارس می‌داند که می‌تواند تاثیر واقعی بر دولت داشته باشد.

قانون ملیت قطر در 2005 تصویب شد اما طبق قانون شماره 6 سال 2021 که امیر قطر پیش از انتخابات اعلام کرد، شرایط رای دهندگان اعلام شد. سایت رسمی دیده‌بان حقوق بشر یک ماه پیش از انتخابات نسبت به تصویب این قانون واکنش نشان داد و شرایط موجود را تبعیض آمیز اعلام کرد این سایت شرایط رای دهندگان را اینگونه توصیف کرد: «شهروندان 18 سال به بالا که تابعیت اصلی آنها قطر است یا کسانی که شهروندان طبیعی محسوب می شوند اما می‌توانند ثابت کنند که پدربزرگشان در قطر متولد شده است، می توانند با توجه به آدرس دائمی خود که بر اساس محل اقامت قبیله یا خانواده، در انتخابات شرکت کنند. اما سایر شهروندان دارای تابعیت طبیعی، از حق رای برخوردار نیستند و واجد شرایط نامزدی یا انتصاب در نهادهای قانونگذار نیز نخواهند بود.»[2] این سایت در ادامه به بررسی تبعات این قانون برای شهروندان با تابعیت طبیعی پرداخت.

بعد از لغو انتخابات در 2007 امیر قطر مجلسی با 35 عضو تشکیل داد که این مجلس در سال 2008 تصویب کرد مجلس قطر 45 نماینده خواهد داشت که دوسوم یعنی 30 نفر را مردم و 15 نفر دیگر را امیر قطر انتخاب خواهند کرد. به این ترتیب رقابت دوم اکتبر برای تعیین 30 نماینده بود. میزان مشارکت در این انتخابات 63.5 درصد بود و نکته مورد توجه بسیاری از رسانه‌ها این بود که هیچ زنی در این رقابت‌ها نتوانست وارد مجلس شود. درباره زمان انتخاب 15 نفر دیگر و آغاز به کار مجلس هنوز هیچ خبری اعلام نشده است. «مجلس منتخب دارای اختیار قانونگذاری در سیاست‌های عمومی دولت خواهد بود و بودجه را تصویب می‌کند، اما در زمینه سیاست‌های دفاعی، امنیتی، اقتصادی و سرمایه گذاری در زمینه‌ی گاز حق دخالت ندارد.»[3]

طبیعی بود که الجزیره جزئیات بیشتری از این انتخابات را تحت پوشش قرار بدهد بنابراین گزارش‌های متنوعی از پیش از انتخابات تا یکی دو روز بعد از اعلام نتایج، بر روی سایت الجزیره قابل مشاهده است. جالب است که  «عدم راه یافتن زنان به مجلس» از محورهای ثابت بسیاری از این گزارشات است. الجزیره اعلام کرد 26  زن در بین 284 نامزد انتخابات قطر حضور داشتند؛[4]  که البته طبق گفته فرانس 24 در نهایت 233 کاندید در رقابت باقی ماندند اما مشخص نیست کسانی که انصراف داده‌اند به نفع هم‌حزبی‌هایشان بوده و یا کلا کنار کشیده‌اند؛[5] به هرحال هیچ یک نامزدهای زن از سوی مردم انتخاب نشدند؛ نامزدهایی که می خواستند در روند سیاسی قطر صدای زنان و دیگر قطری‌ها باشند. [6] در این گزارش آمده است یکی از قوانینی که درباره زنان باید اصلاح شود و کاندیداهای زن به دنبال آن بودند، انتقال تابعیت قطری از طریق مادر بود. طبق قانون قطر فرزندان زنان قطری که با خارجی‌ها ازدواج کرده‌اند، نمی‌توانند تابعیت قطری داشته باشند.

سایت بلومبرگ، دوم اکتبر و پیش از اعلام نتایج، خبر مربوط به انتخابات قطر را منتشر کرد و با تاکید بر تاخیر دو دهه‌ای به تاثیر جام جهانی در برگزاری این انتخابات اشاره کرد و سپس به بررسی اعتراضات قبیله الموره که بیشترین زیان را از قانون ملیت دیدند و نتوانستند نامزدی در انتخابات داشته باشند پرداخت. پیش‌بینی اختلافات احتمالی در مجلس آینده نیز از دیگر محورهای این خبرگزاری پیرامون انتخابات قطر بود. [7]

فرانس 24 هم با تیتر کردن شکست زنان در انتخابات به موضوع جام جهانی و خیز برداشتن قطر برای بهبود موقعیت خود در صحنه جهانی اشاره کرده و همین مساله را باعث برپایی انتخابات در این مقطع زمانی دانسته است. در ادامه گزارشگر فرانس 24  به جزئیات بیشتری از فضای برگزاری انتخابات پرداخته و به تفکیک جنسیتی شعب رای‌گیری و نیز برپایی نماز در شعب اشاره کرده است. همچنین از زبان یکی از رای دهندگان عنوان کرد که مردم در «در آغاز روز،  بسیاری از مردم می‌گفتند که رای نمی‌دهند زیرا تغییری ایجاد نمی‌شود، اما الان جمعیت زیادی دیده می‌شود! می‌توان این حضور را به فال نیک گرفت که تغییراتی ایجاد خواهد شد.»[8] فرانس 24 هم از کنایه زدن به قانون ملیت و دو نوع شهروندی در قطر غافل نماند و اشاره کرد تنها فرزندان کسانی که از سال 1930 شهروند قطر بوده‌اند می‌توانستند رای بدهند و یا نامزد انتخابات شوند. برای همین هم بسیاری از اعضای قبیله الموره امکان حضور به هرشکلی در این انتخابات را نداشتند و اعتراضات زیادی در فضای مجازی و واقعی به این مساله داشتند. در پایان هم از زبان یکی از جوانانی که در انتخابات شرکت نکرده بود عنوان کرد که این انتخابات نمایشی است.

اما در این بین رویترز مشارکت 63 درصدی را به عنوان تیتر خود انتخاب کرد و به موضوع شکست زنان و تاثیر جام جهانی در برگزاری انتخابات اشاره کرد. رویترز از نقل قول معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه قطر، برای توصیف انتخابات استفاده کرد: «شیخ محمد بن عبدالرحمان آل ثانی، رای گیری را یک تجربه‌ی جدید توصیف کرد و گفت که نمی توان از شورا انتظار داشت که از سال اول نقش کامل پارلمان را داشته باشد.»[9] رویترز نیز به قانون تبعیض‌آمیز شهروندی در قطر اشاره کرده و امیدوار است مجلس بتواند این مشکل را حل کند.

سایت بین‌المللی هندی «ان دی تیوی» نیز با تیتری پیرامون ناکامی زنان در انتخابات قطر، ضمن پوشش نتایج انتخابات به مشکلات و محدودیات زنان قطری نیز پرداخت:  «در حالی که قطر در سالهای اخیر اصلاحاتی را در زمینه حقوق زنان انجام داده است، از جمله اجازه دریافت گواهینامه رانندگی، اما از سوی گروه‌های حقوق بشری به دلیل مسائلی مانند سیستم سرپرستی، که در آن زن برای ازدواج، سفر و دسترسی به مراقبت‌های بهداشت باروری نیاز به مجوز مرد دارد، مورد انتقاد قرار گرفته است.» این رسانه در ادامه با آوردن دیدگاه‌های برخی از کاندیداهای مرد درباره اینکه (نقش زن مهم است اما در خانه) تاکید می‌کند برای اینکه زنان امکان حضور در عرصه‌های سیاسی را داشته باشند باید نگرش‌ها تغییر کند تا به زنان نیز همانند مردان اعتماد شود. این سایت در پایان اشاره می‌کند که در حال حاضر وزیر بهداشت قطر یک زن است.[10]

از نکات متفاوت و جالب توجهی که دویچه وله در گزارش خود پیرامون انتخابات قطر اشاره کرده بود انصراف بیش از 100 نفر تا بعد از ظهر روز انتخابات بود: « ۲۸۴ نامزد برای مجلس شورا نامزد شده بودند که تا بعد از ظهر روز رای‌گیری بیش از ۱۰۰ تن از آنها انصراف دادند.» و بعد در ادامه چون دیگر رسانه‌ها به قانون ملیت اشاره کرد: «اگرچه به نظر برخی ناظران این انتخابات می‌‌تواند اولین قدم قطر به سوی دموکراسی باشد، اما نحوه برگزاری آن با انتقادهای زیادی همراه بوده است. از جمله این که تنها کسانی می‌توانستند در این انتخابات شرکت کنند که اجداد آنها از سال ۱۹۳۰ در قطر زندگی کرده باشند. بدین ترتیب یک پنجم ساکنان این کشور از شرکت در انتخابات محروم شدند. همچنین خارجی‌های ساکن قطر که حدود ۹۰ درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند نیز مجاز به شرکت در انتخابات نبودند.»[11]

در بین خبرگزاری‌ها بی‌بی‌سی به بهانه انتخابات قطر طی مقاله‌ای به وضعیت دموکراسی در خلیج فارس پرداخت و  قطر را کنار دیگر همسایگانش در بدترین وضعیت از نظر دموکراسی قرار داد: «بر اساس رده‌بندی «خانه آزادی» درباره وضعیت دموکراسی و آزادی فعالیت سیاسی در جهان، عربستان، بحرین، امارات، عمان و قطر، به ترتیب بدترین وضعیت را از نظر حاکمیت دموکراتیک دارند و در دسته کشورهای «غیرآزاد» طبقه‌بندی می‌شوند. تنها استثنا کشور کویت است که اگرچه نظام سیاسی‌اش با دموکراسی فاصله بسیاری دارد، اما از باقی دموکراتیک‌تر است و دست‌کم در دسته کشورهای «تا اندازه‌ای آزاد» قرار گرفته است.»[12]

رسانه‌های ایرانی چون ایسنا، ایرنا و میزان نیز خبر انتخابات قطر را با محورهایی ذکر شده در بالا پوشش دادند. اما در این بین ایسنا به موضوع جدیدی درباره پیشینه برندگان انتخابات نیز پرداخته است: «بیشتر افرادی که در این انتخابات پیروز شدند افراد شناخته شده‌ای هستند که قبلا پست‌هایی در دولت داشته‌اند. یکی از سفرای سابق و تعدادی از شخصیت‌های آکادمیک و تجار نیز در این انتخابات پیروز شدند.» [13]

اگرچه بعد از فراز و نشیب‌های بسیار انتخابات مجلس قطر برگزار شد اما طبق آنچه بسیاری از خبرگزاری‌ها اشاره کردند این مجلس فقط یک نهاد مشورتی است که قدرت چندانی ندارد. اما به هر حال برای شروع فرآیند دموکراسی همین اندازه هم جای امیدواری است. تاکنون همه چهل و پنج عضو این مجلس از سوی امیر قطر منصوب می‌شدند. قرار است از این به بعد، مجلس شورای قطر قوانینی را پیشنهاد کند، بودجه کشور را به تصویب برساند و حتی وزرا را برکنار کند. مجلس شورا پیشتر این اختیارات را نداشت. با این حال، همچنان امیر قطر حق وتوی مصوبات و تصمیم‌های نمایندگان مجلس را دارد.

پانوشت:

[1] https://www.independent.co.uk/news/qatar-doha-shura-council-united-arab-emirates-human-rights-watch-b1931270.html

[2] https://www.hrw.org/news/2021/09/09/qatar-election-law-exposes-discriminatory-citizenship

[3] https://www.aljazeera.com/news/2021/10/2/polls-open-in-qatars-first-legislative-elections

[4] https://www.aljazeera.com/news/2021/10/2/polls-open-in-qatars-first-legislative-elections

[5] https://www.france24.com/en/middle-east/20211003-qatari-women-fail-to-break-through-in-first-legislative-elections

[6] https://www.aljazeera.com/news/2021/10/3/qatar-first-legislative-polls-no-women

[7] https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-10-02/qatar-votes-in-first-election-with-world-cup-spotlight-ahead

[8] https://www.france24.com/en/middle-east/20211003-qatari-women-fail-to-break-through-in-first-legislative-elections

[9] https://www.reuters.com/world/middle-east/qatar-holds-first-legislative-elections-2021-10-02/

[10] https://www.ndtv.com/world-news/qatar-elections-26-women-candidates-unsuccessful-in-qatars-first-legislative-elections-2562074

[11] https://www.dw.com/fa-ir/

[12] https://www.bbc.com/persian/world-58772901

[13] https://www.isna.ir/news/1400071106979/