نگاهی به عشایر عربی مشترک ایران و عراق؛ ظرفیتی مغفول برای امنیت ملی ایران

دکتر یاسر قزوینی

علی الوردی جامعه شناس معروف عراقی می­گوید: «دوگانگی و آمیختگی بدویت و مدنیت در عراق سال­ها جاری بوده است، در عراق مراکز تمدنی بزرگی داریم، اما همواره بدویت در آن جاری بوده است». امروزه هم در عراق شاهد این مسئله هستیم. شاید برخی عشیره را متغیر مستقل فرایندهای اجتماعی ـ سیاسی در عراق بدانند، اما می­‌بینیم که ساختارهای عشیره‌­ای، در عراق، گاهی عمل می­‌کند و گاهی عمل نمی‌­کند! پس ساختارهای متعدد در عراق وجود دارد که درهم تنیده شده­‌اند و ملغمه‌­ای ایجاد شده و در هر زمان ساختار خاصی عمل می­‌کند و اینگونه نیست که همیشه ساختار عشیره‌­ای موثر باشد. مثلا ممکن است در یک عشیره با تعدد نگاه­های سیاسی مواجه باشیم و البته گاهی ساختار عشیره حاکم باشد و دو گرایش سیاسی بر اساس ساختارهای عشیره‌­ای به هم نزدیک شوند. در مجموع ساختار عشیره‌­ای در کنار دیگر ساختارها تعیین کننده است و در ترکیب با دیگر ساختارها عمل می­‌کند و در جامعه عراق فاکتورهای متعددی در فرایندها و پدیده­‌های سیاسی ـ اجتماعی موثر هستند. مثلا در زیارت اربعین ساختار عشیره­‌ای دخالت زیادی دارد و چیدمان مواکب و خدمت به زائرین بر اساس ساختار عشیره­‌ای است هرچند ممکن است غیر از ساختار عشیره‌ای هم موثر باشد.

هر چه ارتباط عشایر ایران و اقوام‌شان در عراق بیشتر شود برای امنیت ملی ایران بهتر است. به دلایل مختلف ما در خوزستان گرایش به وهابیت و داعش را شاهد هستیم که نتیجه آن را در عملیات روز ارتش در اهواز دیدیم. همچنین گرایش عرب گرایانه و استقلال طلبانه نیز در عشایر ایران وجود دارد. اما این دو گرایش را در عشایر عراق کمتر شاهد هستیم. دلیل استقبال کم از این دو گرایش در عشایر عراق این است که عشایر شیعه عراق قربانی هر دو گرایش بودند؛ از طرفی قربانی نگاه‌­های عرب گرایانه حزب بعث و از طرف دیگر در سال­های اخیر قربانی گرایش به وهابیت و داعش بودند. به همین دلیل عشایر عراق مشارکت فزاینده‌­ای در حشد الشعبی دارند. البته تظاهرات‌­هایی که در مخالفت با مفاسد دولت عراق اتفاق افتاد نیز فضای عشایر عربی ایران را تحت تاثیر قرار داد. به هرحال برای مقابله با این دو گرایش در عشایر عربی ایران، بهتر است عشایر عربی در خوزستان با اقوام خودشان در عراق ارتباط بیشتری داشته باشند.

یک رابطه معکوس بین تمرکز قدرت و ساختار عشیره‌­ای وجود دارد. یعنی هرگاه قدرت مرکزی قدرتمند بوده، عشایر مانور کمتری داشتند و هرچه حکومت مرکزی تضعیف شده عشایر بروز داشتند و امروز با ضعف حکومت مرکزی اوج قدرت نمایی عشایر است و از فضای مجازی برای قدرت نمایی و تبلیغات و تقویت خودشان استفاده می­کنند. ضمن اینکه عشایر سلاح به دست هستند و در بصره و ناصریه جنگ­هایی با هم داشته و دارند. با توجه به پیچیدگی ساختار عشیره و درهم آمیختگی ساختار قدرت در عراق، گرفتن سلاح از عشایر سخت است.

12 عشیره مشترک شیعی بین ایران و عراق

عشیره کعب

این عشیره از مهمترین عشایر ایران و عراق است و نخبگانی در ایران و عراق متعلق به این عشیره هستند. امارت عشیره کعب را در اوایل قرن 20 شیخ خزعل بر عهده داشت. جایگاه او در عراق در حدی بود که امید پادشاهی او در عراق می­رفت. با حمایت انگلیس رضاخان شیخ خزعل را شکست داد و به تهران تبعید کرد و در تهران به شکل  مشکوکی کشته شد.

حاج هاشم الکعبی

شاعر آیینی قرن 12 و 13 که در ایران به دنیا آمد ولی برای ادامه زندگی به کربلا می­رود.

شیخ عبدالزهرا کعبی

وی در نجف به دنیا آمد و به کربلا مهاجرت کرد و مقتل خوانی و روضه خوانی او در دهه های 60 و 70 در عراق و کربلا مشهور بوده است. او بوسیله ایادی حزب بعث مسموم و به شهادت رسید

آیت الله عباس کعبی

وی در لشکر آباد اهواز به دنیا آمد، در سال 1360 به لبنان رفت و در تشکیل حزب الله لبنان نقش داشت. وی درحال حاضر عضو مجلس خبرگان و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم است.

عشیره باویه

این عشیره در العماره، بصره، کوت و دیاله جایگاه دارد و از نخبگان اجتماعی معتنابه برخوردار است.

حاج محمد الباوی

وی معاون دبیر کل کتائب امام علی «ع» و فرمانده محور سوریه کتائب امام علی «ع» بود. کتائب از گروه­‌های مقاومت به فرماندهی شبل الزیدی است و ابوعزرائیل از اعضای این است. در یوتیوب فیلم­هایی از حاج محمد الباوی و سروده­‌هایی از قهرمانی‌­های او هست. در مناسبتی که باوی­‌های ایران با او دیدار داشتند او را نماینده باوی‌­های ایران در جنگ با داعش عنوان کردند. این یک نمونه مثبتِ تاثیر فضای حشد الشعبی بر عشایر ایران است که باعث طرد دو گرایش عرب‌­گرایی و وهابی‌­گری در عشایر عرب ایران می‌­شود. حاج محمد باوی بنا به برخی دلایل توسط دفتر مقتدی صدر تخطئه شد. این تخطئه باعث شد عشیره باوی به دفاع از او برخیزد و بیانیه بدهد و دفتر مقتدی را محکوم کردند. او در انتخابات گذشته از ائتلاف فتح کاندید شد و بیانیه­هایی به اسم باوی­‌ها در حمایت الفتح داشت.

احمد الباوی

مداح خوزستانی الاصل مقیم کویت که در میان مدیحه سرایان عرب زبان، در ایران و عراق و کویت برنامه دارد و معروف است.

کریم باوی

بازیکن پرسپولیس که در دهه 60 محبوب و معروف و مهاجم خوب پرسپولیس بود.

محسن باوی

بازیکن استقلال اهواز که به دلیل کرونا فوت کرد.

ستار باوی

طنز پرداز اهوازی که طنز­هایی را به عربی و فارسی در یوتیوب و آپارات دارد.

عشیره بنی لام

این عشیره در العماره و میسان و خوزستان حضور دارند و برعکس باوی­‌ها رابطه خوبی با مقتدی صدر دارند. فرزند شیخ عشیره، علی سعدون غلام علی اللامی در 2018 در لیست سائرون بود. بنی لام حضور جدی در تظاهرات­های 2019 داشتند و رابطه خوبی با بنی لام­‌های ایران دارند. شیخ غضبان البنیه، امیر بنی لام در ابتدای قرن 20 بود و در جنگ «المنیور» شهید می­شود. این جنگ، مقاومت شیوخ اهواز و خوزستان در برابر اشغال عراق توسط انگلستان بود که به فرمان مرجعیت این مقاومت شکل گرفت. انگلیسی­‌ها وقتی وارد عراق می­‌شوند که آن را اشغال کنند، مرجعیت فتوای دفاع می­دهد و عشایر عرب ایرانی که در ایران بودند سلاح می­گیرند و در برابر انگلیسی­‌ها می‌­ایستند. این جنگ بلحاظ رسانه‌­ای مورد بی مهری قرار گرفته و فقط یک مقبره الشهدا در خوزستان برای شهدای المنیور به عنوان یادبود وجود دارد. پرداختن به این جنگ پتانسیل این را دارد که در ایجاد روابط حسنه بین ایران و عراق تاثیرگذار باشد.

سرلشکر علی اللامی

از فرماندهان ارشد پلیس عراق که در جریان دفع یورش تروریست­های داعش در سامراء به شهادت رسید.

ابوزینب اللامی

وی فرمانده اطلاعات حشد الشعبی بود و در تظاهرات­های 2019 اسم او به عنوان فرمانده تک تیراندازها، از طریق رسانه‌­هایی مثل الحره، بر سر زبان­ها افتاد.

البته اختلافات جریان­های سیاسی در خود بنی لام موجود است. هم عشیره بودن به معنای هم فکر بودن در مواضع سیاسی نیست. علی سعدون غلام در لیست سائرون است و ابوزینب فرمانده اطلاعات حشد بود!

حسین لامی زاده

وی رئیس ستاد مبارزه با مواد مخدر خوزستان بود. چندی بعد فرماندار یکی از شهرستان­های خوزستان شد.

عشیره الزرکان

اهالی این عشیره در ناصریه و کوت و دیوانیه و اهواز و خرمشهر و کوت عبد الله زندگی می­کنند.

عشیره زرکان یک حساب مشترک در یوتیوب دارد که مسائل عشیره، به ویژه دیدارهای اهالی عشیره در ایران و عراق، را مورد توجه قرار می­دهد.

علا الدین جاسمی زرکانی

او یک نخبه علمی است در کرج زندگی می­کند.

احمد الزرکانی

مداح ساختار شکنی که 10 سال قبل مداحی به اسم «حیدر مولا»از او منتشر شد و موسیقی تندی داشت و به مداحی­‌های پاکستانی نزدیک بود که در ایران هم مورد توجه و انتقاد قرار گرفت. وی در این مداحی در میان قمه زنان، قمه زده بود و مداحی می کرد. احمد الزرکانی سمپات مقتدی صدر است و سرودها و مداحی‌­های مختلفی در تایید تظاهرات‌­های 2019 دارد.

دکتر ناطق الزرکانی

فعال قرآنی عراقی و دبیر کل اتحادیه قرآنیان عراق که از ارتباط و تجربیات ایران استفاده می­کند و در طی جلساتی از حافظان و قاریان ایرانی دعوت به عمل می­‌آورد و سوژه خوبی برای ارتباط ایران و عراق است.

شیخ علی السماوی الزرکانی

سخنران معروف عراقی که در ایران هم برنامه­‌های متعدد در حسینیه‌­های مختلف عربی دارد.

استاد خلیل الزرکانی

استاد تاریخ دانشگاه بغداد است

فاطم الزرکانی

نماینده ائتلاف دولت قانون بوده است.

عشیره بنی طُرف

این عشیره در ناصریه و بصره و مثنی و دیوانیه و نجف و کربلا حضور دارند. تنها عشیره­‌ای که در ایران بزرگتر از عراق است. این عشیره به دو دسته بیت صیاح و بیت سعید تقسیم می شود. از افتخارات این عشیره حضور در جنگ المنیور است. سال 1815 از خوزستان به سمت کربلا مهاجرت می­کنند و بزرگترین جمعیت بنی طرف در کربلا ساکن هستند. بنی طرف متشکل از دو خاندان بیت صیاح و بیت سعید است که بیت صیاح از دو بخشِ بیت مَهاوی و بیت مُنَیشد تشکیل می‌­شود و امرای بیت مَهاوی در ایران و امرای بیت منیشد در عراق هستند. بنی طرف پیش از سقوط صدام مشکل شناسنامه در عراق داشتند و شناسنامه تبعه به آنها داده می­شد تا در سال 2006 مشکل‌شان حل شد.

سکونت اینها در نزدیکی عتبات باعث شده علمایی از این عشریه ظهور کند؛ شیخ هادی الطرفی و شیخ محمد الطرفی و شیخ عزیز الطرفی، که شیخ بنی طرف در کربلا است. شیخ عزیز الطرفی یک نخبه و تاریخ نویس هست که در مورد تاریخ بنی طرف و عشایری آثاری دارد.

یوسف عزیزی

وی در دوره­‌ای از اصلاح طلبان بود و بعد به خارج رفت و الان از معارضان نظام هست.

ماجد مزعل عاصی الشرهان

نوه عاصی الشرهان، عاصی الشرهان کسی بوده که در کنار غضبان البنیه در جنگ المنیور حضور داشته است. بیرق در عشایر خیلی مهم ست و اخیرا بیرق بنی طرف به اسم «بیوض» از ایران شیخ کریم، به عراق العماره منتقل شده و می­گویند تا ظهور حضرت مهدی «عج» مخفی خواهد ماند.

نبیل الطرفی

رئیس فراکسیون سائرون در پارلمان است.

حبیب الطرفی

رئیس فراکسیون الحکمه در گروه عمار حکیم است.

طرفی بودن و هم عشیره بودن  باعث نشد اندیشه‌­های یکسان سیاسی در این عشیره حاکم باشد.

عشیره بنی تمیم

این عشره یکی از مهمترین عشایر عربی است که در بصره، سماوه، بغداد و دیاله و بین هویزه و اهواز هستند. اینها در دوره رضاشاه تلاش کردند خرمشهر را از ایران جدا کنند اما نتوانستند. تمیم بصره در انتفاضه شعبانیه حاضر بود و کنعان مصطفی التمیمی، شیخ بنی تمیم در بصره، در این انتفاضه شهید شد. معروف است که نامگذاری کارون بر اساس یکی از امرای بنی تمیم است. آمدن نام برخی عشایر در روایات آخر الزمانی مهم تلقی می­شود از جمله بنی تمیم که در حدیثی منسوب به رسول الله «ص» آمده؛ «بنی تمیم انصار الحق و اشد امتی قتالا علی الدجال» اخیرا بیرقی را درست کردند که روی آن این حدیث نوشته شده و در اربعین رونمایی می­‌کنند.

شهید ابومهدی المهندس

وی از بنی تمیم است و در تشییع ابومهدی المهندس در اهواز بنی تمیم اهواز خودشان را صاحب عزا می دانستند. این عشیره فرماندهان زیادی در حشد الشعبی دارد. از جمله ابوتراب التمیمی از بدر در یک دوره سخنگوی سرایا السلام بوده است.

مزاحم مصطفی کنعان

برادر کنعان، رئیس عشایر بنی تمیم است. که از فرماندهان ارتش در زمان صدام بود. بعد از سقوط صدام استاندار بصره شد اما به سرعت استعفا داد. 7 لیسانس دارد و رئیس دانشکده افسری بوده است. در سال 2018 از ائتلاف نصر العبادی کاندیدا شد. بعد از اینکه متهم به بعثی بودن شد تظاهراتی در حمایت از او در بصره برگزار شد. یکی از سخنرانان این تظاهرات عدی عواد التمیمی، عضو فراکسیون صادقون، بود که نسبتی با نصر نداشت اما عنصر عشیره‌­ای بر اختلاف سیاسی غالب آمده بود.

غیث التمیمی

وی در ابتدا معمم و از اعضای جریان صدر بود که بعد به مالکی پیوست. بعد از مدتی به لندن رفت و عمامه را کنار گذاشت و ریش را تراشید و از رهبران اپوزیسیون و سکولارها شد که با سران اسرائیل هم ارتباط گرفت. او زبان ساختار شکنانه علیه نظام ایران دارد و ترور هشام الهاشمی را به گردن کتائب حزب الله می‌­اندازد.

خانم صباح التمیمی

نماینده زن در ائتلاف العراقیه ایاد علاوی بود.

عشیره کنانه

به گفته شیخ این عشیره، عدنان الدنبوس، این عشیره در همه جای عراق حضور دارد اما بیشتر در بصره و العماره و کوت و شاخه بزرگی در اهواز حضور دارد. عدنان الدنبوس از سیاستمداران کهنه کار و معتدل عراق است و همواره از لیست العراقیه، ایاد علاوی، در انتخابات شرکت می­‌کند. یکی از شاخه­های کنانه بیت شنائه است که رئیسش در ایران است.

طالب شقاطی الکنانی

یکی از فرماندهان بزرگ عراق، ژنرال طالب شقاطی الکنانی، فرمانده اسبق جهاز مکافحه الارهاب بود. بخشی از تظاهر کنندگان 2019  از او به عنوان نامزد نخست وزیری یاد می­کردند.

احمد علی حسین الکنانی

از ائتلاف صادقون است.

احمد سلیم الکنانی

از ائتلاف دولت قانون است

شیخ محمد الدنبوس

تشکیلاتی نزدیک به ایران تاسیس کرد و سال گذشته کشته شد

عمار الکنانی

مداح معروف در فضای مجازی است.

عشیره عیدان

عیدان اسعد العیدان

سیاستمدار و تاجر عیدانی و عضو کنگره عراق در دوره ریاست چلبی، او یکی از نامزدهای نخست وزیری بعد از عادل عبد المهدی بود. وی استاندار بصره بود و فرزند عبدالامیر عبد العیدان، شیخ عشیره است و به دلیل کمکی که به سپاه قدس داشته در لیست تحریم آمریکا است.

عشیره سواعد

در ایران پنج شاخه دارد که در میان آنها عالم دین وجود دارد و در حشد الشعبی نیز نیروهای مختلف دارند.

آل محمد الساعدی

فرمانده تیپ کربلا در حشد الشعبی است.

صباح الساعدی

سیاستمدار جنجالی که از نزدیکان آیت الله یعقوبی بود و بعد مستقل شد.

ژنرال عبدالوهاب الساعدی

وی مهمترین نخبه این عشیره است که توسط مصطفی کاظمی جایگزین طالب الشقاطی شد و کاظمی او را فرمانده مکافحه الارهاب کرد. او به قهرمان مبارزه با داعش شناخته می­شود و مجسمه‌­ای از او در موصل گذاشته شد. یکی از مسائلی که جرقه ناآرامی­‌های 2019 شد این بود که عادل عبد المهدی می­خواست عبدالوهاب را از مکافحه الارهاب به وزارت دفاع ببرد.

عشیره بنی اسد

بنی اسد در هشت گروه بودند که بعدا نیروهایش به بدر و عصائب پیوستند.

احمد الاسدی

از فرماندهان مهم حشد الشعبی و سخنگوی جند الامام بود و بعد به پارلمان رفت.

خالد الاسدی

نماینده چند دوره از دولت قانون بود.

عبدالغنی اسدی

از فرماندهان اسبق مکافحه الارهاب بود.

عشیره زنگنه شاخه کوهی بنی اسد است، در واقع زنگنه­‌ها کرد هستند و نخبگان مختلفی در عراق و ایران دارند. که خاندان طالبانی نیز از اینها است.

عشیره بنی عقبه

این عشیره در واسط و عقبه و بغداد و میسان و دیاله ساکن هستند.

هادی العقابی

نماینده پارلمان است.

ژنرال نجم العقابی و عماد العقابی

از فرماندهان نظامی این عشره هستند.

ابوشبیر العقابی

جوانی که از او قهرمان سازی عجیبی صورت گرفت و در یوتیوب شیخ عام بنی عقبه شناسانده می­شد و برخی از بنی عقبه ایران نیز از او حمایت می­کردند. در دوره مبارزه با داعش یک صفحه در فیس بوک برای او دایر و او را فرمانده جناح بنی عقبه معرفی کردند. در آخر بنی عقبه تاب نیاورد و خودش صفحه فیس بوک را بست و عذرخواهی کرد.

عشیره سواری

علی ساری

نماینده اصلاح طلب مجلس دهم

حسن ساری

سیاستمدار نزدیک بدر و فرمانده سرایا الجهاد