فلسطینی­ های مهاجر در سوریه و اثرات بحران سوریه بر آنها

حجت الاسلام محمد قطرانی

یوم النکبه و اتفاقات سال ۱۹۴۸ باعث شد که حدود ۸۰ هزار فلسطینی به سوریه مهاجرت کنند. به این عدد باید ۱۰۰ هزار نفر دیگری که در سال ۱۹۶۷ و پس از اشغال جولان توسط اسرائیل آواره شدند را نیز افزود که در میانشان فلسطینی­ تبارهایی حضور داشتند. فلسطینی ها در ۹ اردوگاه رسمی (جرمانا، قبر الست، سبینه، حمص، درعا، خان الشیح، حماه، خان دانون، النیرب) و سه اردوگاه غیر رسمی(یرموک، لاذقیه و عین التل) ساکن شدند. طبق سرشماری دفتر امداد سازمان ملل متحد برای پناهندگان فلسطین – (الاونرا-UNRWE) تعداد این پناه جویان ۵۶۰ هزار برآورد شده بود که حدود ۸۰ درصد آن در دمشق و ریف آن ساکن بوده اند.

فلسطینی­ های سوریه تا همین چند سال گذشته(۲۰۱۱) در میان دیگر مهاجرین فلسطینی آواره در کشورهای عربی بهترین سطح زندگی را داشته ­اند. به گونه ­ای که گفته می­شود فلسطینی­ها تمامی حقوق یک شهروند سوری(به جز تابعیت سوری و حق رای و انتخاب)را داشته و با تابعیت فلسطینی­شان در عرصه ­های مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی فعالیت می کرده­ اند. می­توان قانون شماره ۲۶۰ (صادرۀ۱۰/۷/۱۹۵۶) را مهمترین قانون اصلاح کنندۀ اوضاع پناهندگان فلسطینی نامید که در آن آمده است:

«فلسطینی­های مقیم در سرزمین­های جمهوری عربی سوریه از تاریخ نشر این قانون در تمامی آن چه قوانین سوریه در مورد شهروندان سوری ذکر کرده است برابرند و می توانند با حفظ تابعیت اصلی شان در ادارات ،تجارت و خدمات آموزشی فعال باشند» به موجب این قانون فلسطین ی­های متاهل می­توانستند حق تملک یک خانه را در سوریه داشته باشند. البته در تملک واحدهای تجاری و اراضی زراعی به صورت سند غیررسمی و صرفا از طریق قولنامه محدودیتی وجود نداشت.

فلسطینی­ها می­توانستند به همه جای سوریه سفر کنند. در عین حال پناه­جویان فلسطینی ساکن در سوریه ملزم به گذراندن دوره خدمت سربازی در ارتش آزادی­بخش سوریه بودند.

یکی دیگر از امتیازاتی که مهاجرین ساکن در سوریه داشتند این بود که می­توانستند پس از خروج از سوریه بدون گرفتن ویزای بازگشت، به شامات برگردند. در حالی که اگر یک فلسطینی ساکن در مصر از آنجا خارج می­شد برای بازگشت به مصر باید دوباره ویزای ورود می­گرفت.

به ­جرئت می­توان گفت که تا قبل از سال ۲۰۱۱ فلسطینی­های ساکن در سوریه بیشترین درآمیختگی و ارتباط را با جامعه میزبانشان در میان پناهجویان فلسطینی در کشورهای عربی داشته اند. معاون وزیر خارجه سوریه فیصل مقداد گفته بود که کالین پاول وزیر اسبق خارجه آمریکا در سال ۲۰۰۳ به بشار پیشنهاد داده بود که فلسطینی­های سوریه را به قطر منتقل کنند که بشار آن را نپذیرفته بود.

نقشه پراکندگی اردوگاه های فلسطینی در سوریه

رابطه با گروه­های فلسطینی

منافع دولت سوریه اقتضای این را داشت که نظام سوریه با همه طیف ­های فلسطینی و با هر گرایشی رابطۀ مثبت داشته باشد. گروه­های حماس و جهاد اسلامی به ­عنوان نمایندگان مقاومت اسلامی نیز از این قاعده مستثنا نبودند. پس از سال ۱۹۹۹ و بسته شدن دفاتر حماس در اردن، این حرکت دفتر سیاسی­ اش را به دمشق آورد. بجز سازمان آزادی بخش عربی-شاخۀ فلسطینی حزب بعث عراق- تمامی گروه­های فلسطینی دارای پایگاهی در سوریه بودند.

ناگفته نماند که رابطۀ نظام بعث سوریه با فتح همیشه افت و خیز داشته است. برای مثال در دوره ای به اتهام کشتن برخی فلسطینی­های بعث سوریه حتی یاسر عرفات نیز مدتی به بازداشت رفت. در نمونۀ دیگر در اواسط دهه هفتاد میلادی و پس از ورود ارتش سوریه به لبنان، به ­واسطۀ برخی حمایت­های سوری­ها از انشقاق در فتح، این روابط به اوج وخامت و بحران خودش رسید.

بطور کلی در سال ۲۰۱۱ حدود ۱۵ گروه فلسطینی در سوریه فعال بودندکه ۷ تای آن­ها در چارچوب سازمان آزادی­بخش فلسطین به ­شمار می­رفتند.

اتفاقات بین سال های ۲۰۱۱ تاکنون

آغاز درگیری­ها و اتهام به پناهجویان

اعتراضات در سوریه از شهر درعا و مسجد العمری آغاز شد؛ مسجدی که فاصلۀ زیادی با اردوگاه آوارگان فلسطینی درعا نداشت. از همان روزهای ابتدای اعتراضات فلسطینی­ها در مظان اتهام قرار گرفتند و شعارهای ضد نظام سوریه که بر دیوارهای مسجد العمری نوشته شده بود به آن­ها نسبت داده شد. اوج­ گرفتن تظاهرات در روزهای بعد و آتش ­زدن مقرهای حکومتی از جمله ساختمان دادگستری که فقط ۲۰۰ متر با اردوگاه درعا فاصله داشت، باعث شد که فلسطینی­ها بیشتر در معرض این اتهام قرار بگیرند به گونه ­ای که نظام بشار اسد این کارها را زیر سر افراطی­های فلسطینی بداند.

اگرچه گروه­های فلسطینی شدیدا این مسائل را رد کردند اما همین اتهامات از زبان مسئولین رسمی حکومت سوریه در مورد اتفاقات لاذقیه نیز تکرار شد. اما با وجود همۀ این اتفاقات، مسئولین سوری از جمله بشار اسد، همواره تاکید می­کردند که اتفاقات سوریه باعث نشده است که مواضعشان در مورد فلسطین و پناهجویان آن تغییری بکند و مدعی هستند که نظام سوریه در سال ۲۰۱۱ مبلغی نزدیک به ۲۰۰ میلیون دلار به فلسطینی­های سوریه کمک کرده است.

با شدت گرفتن درگیری­ها نظام و معارضین هر دو از فلسطینی­ها می­خواستند که جانب آن­ها را بگیرد. به تدریج کار به جایی رسید که موقف بی طرف ممکن نبود. در این سیاق بود که به عناصری از گروه های فلسطینی و علی الخصوص حماس این نسبت داده شد که در فعالیت­های نظامی معارضین شرکت داشته اند. در ابتدا دو طرف از علنی کردن اختلافات خودداری می­کردند اما حماسی­ ها در دو گانۀ بین معارضین و نظام اولی را انتخاب کردند و پس از سخنرانی مشعل در ترکیه و حمایت وی از قیام مردمی در سوریه در سال ۲۰۱۲ همه دفاتر حرکت حماس در سوریه بسته شد و توسط دولت سوریه مصادره شد. البته برخی از گروه‌های فلسطینی مانند جهاد اسلامی و فرماندهی کل به رهبری احمد جبرئیل به صورت رسمی و علنی از نظام سوریه به عنوان محور مقاومت علیه رژیم صهیونیستی حمایت کرده و تلاش معارضه را خدمت به نظام استکباری و با تحریک دولت‌های عربی اعلام کردند.

از سوی دیگر از همان ابتدا معارضین دولت، عناصر ارتش آزادی­بخش فلسطین را متهم می­کردند که در کنار نظام سوریه قرار گرفته است. در جریان درگیری در اردوگاه یرموک، ارتش آزاد سوریه نظام را به داخل کردن فلسطینی­ها در بحران سوریه متهم کرد. از همین جهت در سال ۲۰۱۲ ارتش آزاد، فلسطینی­های حامی خودش را متشکل کرد تا در مقابل فلسطینی­های حامی نظام قرار بگیرند و عملا فلسطینی­ها رسما وارد درگیری­های سوریه شدند.

اردوگاه یرموک[۱]

یرموک بزرگترین اردوگاه آوارگان فلسطین در سوریه از زمان تاسیس آن در سال ۱۹۵۷ است. این اردوگاه به کمک مردم سوریه به بزرگترین مرکز اقتصادی فلسطینی­ها در دنیا تبدیل شده و آنها ضمن برخورداری از تمام حقوق شهروندی توانستند زندگی خوبی برای خود تدارک ببینند. در سال ۲۰۱۱ جمعیت این اردوگاه ۲۲۰ هزار فلسطینی تخمین زده شده بود.

از اواخر سال ۲۰۱۲ در آغاز جنگ سوریه این اردوگاه شاهد درگیری‌های شدید میان ارتش آزاد سوریه و متحدان فلسطینی آن در مقابل نیروهای جبهه مردمی برای آزادسازی فلسطین-فرماندهی کل با حمایت ارتش سوریه بود که باعث تخریب گسترده در آن شد. در ۵ دسامبر همان سال نبردی خونین بین این دو گروه در یرموک درگرفت که در ۱۷ دسامبر به پیروزی شورشیان و فرار احمد جبرئیل رهبر جبهه مردمی به شهر طرطوس منجر شد. گزارش شده که بسیاری از نیروهای جبهه خلق نیز در جریان این حوادث از این سازمان جدا شده و به جمع شورشیان پیوسته‌اند. در روز ۱۶ دسامبر حمله ای توسط هواپیماهای سوری به مسجد عبدالقادر الحسینی در خیابان عزالدین قسام یرموک اتفاق افتاد که بشدت در فضای اردوگاه تاثیر منفی داشت، به گونه ای که گفته می­شود پس از این حادثه و البته محاصرۀ بعدی در همان سال ۸۰ درصد از مردم اردوگاه مجبور به مهاجرت شدند. برخی طرف­های مخالف نظام سوریه مدعی هستند که در این حمله ۱۶۰ نفر کشته شدند. پس از سیطرۀ ارتش آزاد و معارضین بر یرموک، بسیاری از منازل به جرم وابستگی به نظام تخریب و گزارش­های فراوانی از سرقت منازل مخابره شد.

ارتش سوریه از ژوئیه ۲۰۱۳ به محاصره اردوگاه اقدام کرد که این محاصره در سال ۲۰۱۴ کامل شد. در ۸ سپتامبر ۲۰۱۴ علاوه بر برق که از گذشته قطع شده بود، آب نیز قطع شد. منابع فلسطینی می­گویند که مردم یرموک مجبور به خوردن علف و حتی گوشت گربه و سگ برای زنده ماندن بودند. گفته می­شود در مدت محاصره بین ۱۲۰ تا ۲۰۰ نفر بدلیل شرایط سخت زندگی جان دادند.

رئیس آنروا (آژانس امدادرسانی سازمان ملل) که در اوایل ماه مه ۲۰۱۴ بعد از گذشت هشت ماه از آغاز محاصره برای توزیع کمک‌های بشردوستانه وارد اردوگاه شده، در مورد حجم تخریب در این منطقه گفته بود: «ویرانی باورنکردنی بود. حتی یک ساختمان را هم ندیدم که مخروبه نشده باشد و همۀ آن‌ها با دود سیاه شده بودند.» او از دیدن ساکنان اردوگاه بیشتر شوکه شده بود: «آنها شبیه ارواح شده بودند. آن‌ها نه تنها به غذا، دارو و آب سالم دسترسی نداشتند بلکه دچار وحشت کامل بودند و به سختی می‌توانستند صحبت کنند»

پس از اینکه جبهه النصره با حمله به گروه‌های مخالف شورشی موجود در داخل این اردوگاه و راندن آنها به مناطق جنوب دمشق، راه را بر گروه تروریستی داعش تسهیل کرد، داعش توانست بر بیشتر بخش­های یرموک در سال ۲۰۱۵ کنترل یابد. دو گروهی که یرموک ساحت مبارزه آن­ها با یکدیگر شد.

سختی زندگی در یرموک به عنوان بزرگترین اردوگاه فلسطینی­ های سوریه و خاورمیانه موجب شد که بسیاری از فلسطینی­ها بار دیگر طعم تلخ آوارگی را بچشند. فلسطینی­های ساکن در دیگر اردوگاه­های سوریه نیز از این قاعده مستثنا نبودند. طبق آمار اونرا حدود ۲۷۰ هزار نفر فلسطینی در داخل سوریه جابجا شده و حدود ۱۰۰ هزار نفر نیز به خارج از سوریه مهاجرت کرده­ اند. گفته می­شود از ابتدای جنگ سوریه تاکنون دو هزار فلسطینی کشته شده ­اند. طبق آمار اونرا هم اکنون در اردوگاه یرموک کمتر از ۲۰۰ فلسطینی زندگی می­کند! (با آمار ۱۶۰ هزار نفر در ابتدای جنگ مقایسه شود)

در آخرین خبری که در سال ۲۰۱۸ مشاهده شد نماینده سازمان آزادی بخش فلسطین به خانواده های فلسطینی باقی مانده در یرموک کمک کرد که تعداد این خانواده ها ۴۰ عدد بیشتر نبود. پس از درگیری­های بسیار ارتش سوریه در می ۲۰۱۸ توانست داعش را از یرموک بیرون راند.

مهاجرین

لبنان، اردن و ترکیه (اردوگاه کیلیس و ماردین) بیشترین مقصد مهاجرین آوارۀ فلسطینی بوده است.

طبق آمارها تا کنون ۳۶ هزار نفر آوارۀ فلسطینی ساکن در سوریه به اروپا مهاجرت کرده ­اند. در این مسیر مهاجرت، غرق شدن در دریا نیز مکرر اتفاق افتاده است. برای مثال در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۳ حدود ۲۰۰ فلسطینی در دریا غرق شدند. در نمونه دیگر هم که در ۶ سپتامبر ۲۰۱۴ اتفاق افتاد، قایقی از مهاجرین با ۴۰۰ نفر در دریا غرق شد که از این تعداد فقط ۱۱ نفر نجات یافتند.

منابع

• مرکز الزیتونه للدراسات و الاستشارات، تقریر معلومات(۲۸): واقع اللاجئین الفلسطینیین فی سوریه(۲۰۱۱-۲۰۱۵)
• همان، تقدیر استراتیجی (۵۵): انعکاسات الأوضاع فی سوریه على اللاجئین الفلسطینیین
• همان، تقدیر استراتیجی (۷۸): مستقبل فلسطینیی سوریه
• https://www.isna.ir/news/97030201171
• https://www.theguardian.com/world/2014/feb/26/queue-food-syria-yarmouk-camp-desperation-refugees
• http://www.actionpal.org.uk/ar/post/87215
• http://www.actionpal.org.uk/ar/index.html(مجموعه العمل من اجل فلسطینیی سوریه)

[۱]در مورد این اردوگاه مستندی با نام «یرموک بهانه ای برای آزادی» توسط سید محسن موسوی و به تهیه کنندگی مرکز مستند حقیقت ساخته شده است