صدای زنان در سینمای عربی؛ تصویر زنان در سینمای شام و مغرب عربی(3)
در مقدمه گفته شد در رابطه با اتفاقی که در خصوص نقشآفرینی زنان در سینمای جهان عرب به وجود آمده گرایشها و رویکردهای نظامهای سیاسی حاکم در منطقه خاورمیانه در شکلگیری این انقلاب سهیم بوده اند. علت این مسئله هم آن است که نظامهای سیاسی مذکور با طرحها و برنامههای سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا با محوریتِ قضایا و مسائل مربوط به زنان، همراهی میکنند. در شماره قبل به سینمای مصر و نقش زنان پرداختیم و همینک به سینمای شام و مغرب عربی در نوع نگاه به زنان میپردازیم.
«شام» و «مغرب عربی» در مسیر دریافت جوایز «اسکار» و «کَن»
آنچه که سینمای زنان در سرزمین «شام» و کشورهای «مغرب عربی» را به یکدیگر نزدیک میسازد، این است که زنان در هر دو جغرافیای مذکور توانسته اند چندین و چند بار به عنوان نامزهای دریافت جوایز در محافل بینالمللی معرفی شوند. افزون بر این، زنان عربی یعنی همان نسل پیشگامِ کارگردانان زن جوان توانستند دستاوردهای زیادی را در محافل بینالمللی خلق کنند. به عنوان نمونه، «می المصری»، «نادین لبکی»، «وعد الخطیب»، «کوثر بن هنیه» و «مریم توزانی» از جمله زنان عربی از سوریه، لبنان، مغرب و تونس هستند که توانستند در جریان رقابت با کارگردانان مَرد عرب، بر آنها فائق آیند و فیلمهایشان را به مرحله نهایی دریافت جایزه اسکار برسانند. در همین حال، باید گفت که تونس نیز در مقایسه با دیگر کشورهای جهان عرب، در عرصه سینمای زنان شرایط خاص و ویژهای دارد. سینمای زنان در تونس به دلیل برخورداری از برخی ویژگیها، خصائص و مؤلفهها، یک سینمای توانا به شمار میرود. در واقع، سینمای تونس در مرحله کنونی، ظهور و بروز کارگردانانِ زن ماهر و زبردستی را به خود دید که توانستند به موضوعاتی که بیشتر با دوره معاصر همخوانی دارند، بپردازند.
از سوی دیگر، «نادین لبکی» کارگردان زن لبنانی در سال 2007 با ساخت فیلم «کارمیل» توانست خود را به عنوان کارگردانی معرفی کند که به مسائل و امور مربوط به زنان اهتمام دارد. او در جریان فیلم مذکور، زندگی 5 زن در شهر «بیروت» پایتخت لبنان را به تصویر کشید که عمده وقت خود را در سالن آرایشگری سپری میکنند و توجهی به اوضاع سیاسی لبنان ندارند. این فیلم، قرابت زیادی با زندگی مردم در لبنان در دوره معاصر دارد. کارگردان با رویکردی که در پیش گرفت، توانست یک درامِ ارزشمند را تولید و معضلاتِ شخصیِ قهرمانان قصهاش را به تصویر بکشد. در فیلم «نادین لبکی» همبستگی میان زنان از طریق رابطه دوستانه مستحکمی که میانشان برقرار است، بیش از هر چیز دیگری برجسته میشود.
این پایان کار «لبکی» نبود، چراکه وی در سال 2011 نیز فیلم دیگری را کارگردانی کرد. وی فیلمی را تحت عنوان «هلأ لوین» ساخت و در آن یک موضوع حساس در جامعه عربی و جامعه لبنانی را مورد توجه قرار داد. این کارگردان لبنانی در فیلم مذکور، موضع و دیدگاه زنان در قبال جنگ داخلی را بررسی کرد؛ جنگی که طی آن فرزندان و همسران زنان به صورت روزانه قربانی شدند. «لبکی» مسیر خود در فیلمسازی را ادامه داد تا اینکه توانست اثر درخشانی را تحت عنوان «کفرناحوم» ارائه دهد. این فیلم به عنوان بهترین فیلم خارجی، نامزد دریافت جایزه بینالمللی «اسکار» شد.
علاوه بر تمامی آنچه که گفته شد، مسئله فلسطین نیز هیچگاه در سینمای زنان در جهان عرب مغفول نماند. در همین ارتباط، باید گفت که «می المصری» فیلمی را تحت عنوان «3000 شب» کارگردانی کرد و در آن به موضوع زندانی شدن فلسطینیان پرداخت. در این فیلم همچنین به درد و رنجهای زنان فلسطینی که غالبا ارتکاب خشونت علیه آنها مغفول واقع میشود، پرداخته شد. کارگردان در فیلم «3000 شب» به روایت قصه زن معلمی میپردازد که باردار است و مجبور است فرزندش را پشت میلههای زندانهایِ اسرائیل تربیت کند.
«می المصری» در فیلم مذکور به موضوعاتی نظیری مادر بودن، زندانی شدن مادران و درد و رنج آنها میپردازد. این فیلم توانست در جشنوارههای بینالمللی در سراسر جهان 22 جایزه را از آنِ خود سازد. افزون بر این، «وعد الخطیب» در فیلم مستند خود تحت عنوان «به خاطر سَما» بر پیامدهای جنگ داخلی در سوریه برای زندگی پناهجویان متمرکز شد. این فیلم، قصه درد و رنجهای یک روزنامهنگار زن و دخترش در جریان جنگ را روایت میکند. قهرمان قصه زنی است که هم از زاویه مادر بودن و هم از زاویه شاغل بودن به زندگی او پرداخته شده است. این فیلم نامزد دریافت جایزه اسکار شد.
در تونس هم «کوثر بن هنیه» فیلمِ داستانیِ واقعی «شرایط حساس کنونی» را کارگردانی کرد. این فیلم برای دریافت جایزه «نخل طلا» نامزد شد. وی در جریان این فیلم، قصه واقعی یک دختر جوان را روایت کرد که توسط شماری از مَردان در ساحلِ دریا مورد تجاوز واقع شده است. در این فیلم همچنین به بخشی از تحولات تونس پس از انقلاب «یاسمن» در سال 2011 پرداخته شده است. در فیلم «کوثر بن هنیه» به بسیاری از مسائل از جمله «باجگیری» پرداخته شده است. به عنوان نمونه، در فیلم مذکور میبینیم که مأموران پلیس، زنِ مورد تجاوز واقع شده را تهدید میکنند که به دلیل خیانت به همسر و نقض قانون اخلاق عمومیِ تونس، تحت پیگرد قرار میدهند. علت این مسئله هم آن است که خودِ این مأموران، این زن را مورد تجاوز قرار دادهاند.
در همین حال، «مریم توزانی» در سال 2019 فیلم مغربی «آدم» را کارگردانی کرد و در آن به درد و رنجهای زنان مغربی پرداخت. او رفتارهای جامعه را که موجب شکلگیری درد و رنج برای زنان شده است، به تصویر کشید. در فیلم مذکور، قصه زنی روایت شده است که دچار خطا شده و فرزندی نامشروع را دنیا میآورد و نام «آدم» را برایش انتخاب میکند. بر اساس تمامی آنچه که گفته شد، سینمای زنانِ جهانِ عرب در قرن بیست و یکم به مسائل و موضوعاتِ جسورانه مرتبط با زنان میپردازد که در آنها عموما سوژههای مادران، فرزندان نامشروع و تجاوز جنسی روایت میشود. این سینما [سینمای زنان جهان عرب] با پرداختن به مسائل زنان در بستر حوادث سیاسیِ داغ در منطقه خاورمیانه، قدرتمندانه با نهادهای سلطهجوی سیاسی و یا مَردسالا مقابله میکند.
