رویکرد احزاب شیعی عراق به سیاست خارجی این کشور/ بخش دوم

سید رضا قزوینی غرابی

اندیشکده راهبردی تبیین – چندی پیش، بخش نخست مقاله «رویکرد احزاب شیعی عراق به سیاست خارجی این کشور» بر روی وبگاه اندیشکده راهبردی تبیین قرار گرفت. آنچه در ادامه می‌آید، بخش دوم و آخر از مقاله مذکور است که تقدیم خوانندگان گرامی می‌گردد.

***

جریان صدر (التیار الصدری)

جریان صدر را که در همان آغازین روزهای اشغال عراق، در عرصه سیاسی و اجتماعی این کشور ظهور کرد، باید یک جریان مولود مبارزه با اشغالگری و تظلم خواهی برای توده‌ها و اقشار مستضعف عراق تلقی کرد. نام جریان صدر از همان آغاز با اشغالگری آمریکا گره خورد. بنابراین کاملا روشن است که باید شاهد رویکردی ضد آمریکایی و ضد استعماری در سیاست‌های این جریان باشیم.

جریان صدر بر خلاف دو جریان سابق سیاسی شیعی، جریانی اصیل و با ریشه قلمداد نمی‌شود. ریشه گرایش مردم عراق به این بلوک سیاسی را علاوه بر موضوع شعارهای ضد استکباری و ضد فساد که مورد علاقه توده‌های مستضعف جامعه عراق بود، باید در تعلق خاطر عراقی‌ها به خاندان صدر دانست که اکنون توسط سید مقتدی صدر فرزند شهید سید محمدصادق صدر – مرجع کفن‌پوشی که در سال ۱۹۹۹ توسط صدام ترور شد- اداره می‌شود.

شورای سیاسی جریان صدر غالباً از شخصیت‌های حوزوی و دینی تشکیل می‌شود که هیچ یک از آن‌ها در عرصه سیاسی عراق افراد شناخته شده‌ای نبوده و سابقه فعالیت در معارضه یا فعالیت‌های سیاسی در میان آنها به چشم نمی‌خورد. بنابراین نمی‌توان تصور داشت که جریان صدر برای مناسبات سیاسی خود در عرصه خارجی دارای برنامه مشخصی بوده است. به‌خصوص آنکه بخش زیادی از تاریخ حیات سیاسی این جریان به عرصه مقاومت علیه آمریکایی‌ها و کشمکش‌های داخلی سپری شد؛ کشمکش‌هایی که حتی به خروج موقت نمایندگان این جریان از کابینه و یا بلوکه شدن مقطعی فعالیت‌های نظامی آن منجر شد. همین نگاه و خط مشی جریان صدر، باعث شد تا چهره‌ای ضد استکباری، ضد صهیونیستی، ضد ظلم و فساد از این حزب ترسیم شود که در عرصه سیاست خارجی نیز ظهور و بروز دارد.

علاوه بر این، اتهام جریان صدر و جیش المهدی –  شاخه سابق نظامی آن – به کشتار اهل سنت عراق، چهره‌ای نامطلوب از آن در میان کشورهای عربی برجای گذاشت که علی‌رغم بهبود تدریجی آن و بالا رفتن فعلی شخصیت و جایگاه مقتدی صدر در میان دولت‌های عربی، همچنان مناسبات این کشور با محیط پیرامونی در سطح راهبردی نیست. صدر سفرهایی به کشورهای عربی داشته اما این روابط در حدی نیست که بتوان از آنها انتظار ایجاد روابط راهبردی را داشت. صدر در مسائل مربوط به یمن، بحرین و اوضاع شیعیان عربستان، مواضع تندی را اتخاذ کرده است. صدر پیش از این گفته بود که به دنبال ایجاد رابطه با جهان عرب است اما گوش‌های شنوایی وجود ندارد (۸).

جریان صدر در ادبیات سیاسی خود همچنان به آمریکا به عنوان یک کشور ظالم می‌نگرد و از هرگونه ارتباط با آن در حذر است. صدر، گروه تروریستی داعش را ساخته و پرداخته آمریکا می‌داند و کمک گرفتن گرفتن از آمریکا برای مبارزه با داعش را استعانت از ظالم علیه ظالم خطاب می‌کند و آن را فعلی حرام بر می‌شمارد(۹). جریان صدر تا این لحظه عقیب‌نشینی آمریکایی‌ها از عراق را صوری دانسته و هنوز بخشی از مقدرات کشور را در دست واشنگتن می‌داند.

قطب دیگر سیاست خارجی جریان صدر را باید ایران دانست. روابط صدر با ایران از همان ابتدای ظهور این جریان روابطی پر فراز و نشیب بوده است. صدر هم از حمایت‌های ایران برخوردار بوده و هم در مقاطعی از دخالت‌های ایران در عراق انتقاد کرده است.

وی در سال ۲۰۱۳ در اظهاراتی جنجالی گفته بود که ایران در امور داخلی عراق دخالت می‌کند و در برخی امور با ایران اختلاف‌نظرهای بنیادین دارد اما تلاش می‌کند در حد امکان روابط خوبی با همه داشته باشد(۱۰).

شاید بتوان بخشی از انتقادات صدر علیه ایران را در روابط گرم تهران با هم‌پیمانان قدیمی مانند مجلس اعلی و حزب الدعوه به ویژه در موضوع حمایت تهران از نخست‌وزیری مالکی، مرد مورد نفرت صدر جست‌وجو کرد. با این حال علی‌رغم اینکه جریان صدر مانند دو جریان دیگر شیعی عراق بخشی از بدنه احزاب اسلامی هستند اما وجود انگاره‌های قوی قومی در بدنه صدری‌ها باعث شده تا نگاه این جریان به ایران متفاوت از نگاه دو حزب دیگر باشد و به ایران به عنوان یک کشور با اهداف توسعه‌طلبانه نگریسته شود. این نگاه حداقل در بخشی از بدنه عمومی جریان صدر دیده می‌شود، به خصوص آنکه رویکرد جریان صدر به موضوع مرجعیت و ولایت فقیه نیز نقش مهمی در شکلگیری نوع نگاه آنان به ایران دارد. صدری‌ها در نظر و عمل اعتقادی به مرجعیت عالی آیت‌الله العظمی سیستانی در عراق ندارند و خود را از پیروان ولایت فقیه نیز نمی‌دانند. همین رویکرد مستقلانه در نگاه آنان به مرجعیت نجف و مرجعیت دینی در ایران سایه افکنده است. با این حال زندگی چندساله مقتدی صدر در قم و بازگشت او به نجف در سال ۲۰۱۱ را نمی‌توان در بهبود نگاه او به ایران و واقع‌گرایی نسبی‌اش به مسائل، بی‌تأثیر دانست.

در هر صورت رویکرد جریان صدر به سیاست خارجی را باید تابعی از اوضاع داخلی این جریان در عراق، مناسبات آن با دو جریان دیگر شیعی موجود در میدان و حتی عملکرد آمریکا در داخل این کشور دانست. هر چند که این جریان هنوز با رویکرد عمدتاً داخلی، توجه قابل اعتنایی به خارج ندارد.

حزب اسلامی فضیلت (حزب الفضیله الاسلامی)

حزب فضیلت مانند جریان صدر پس از سرنگونی حاکمیت حزب بعث در عراق شکل گرفت. آیت‌الله محمد یعقوبی رهبر حزب فضیلت که از دانش‌آموختگان مهندسی دانشگاه بغداد است و بعدها به حوزه علمیه ورود پیدا کرد و از شاگردان سید محمدصادق صدر پدر سید مقتدی صدر گردید، سابقه تشکل خود را دو سال قبل از سقوط صدام معرفی می‌کند (۱۱). هر چند نخستین ظهور رسمی این حزب در همان سال ۲۰۰۳ بوده است. با این حال این حزب را به‌نوعی می‌توان امتداد فکری جریان صدر دانست هر چند که به طور تشکیلاتی هیچگونه ارتباطی با آن ندارد.

حزب فضیلت در اصول اعتقادی خود معتقد به ولایت فقیه جامع الشرایط بوده اما معتقد است در شرایط فعلی موانع متعددی در برابر تحقق آن وجود دارد، هر چند که هیچ اشاره‌ای به این موانع نمی‌کند. بنابراین در مقابل، معتقد به اجرای انتخابات در کشور و تفویض امور به منتخبان است زیرا در اصل هیچکس بر دیگری ولایت ندارد مگر آنکه این ولایت را به او تفویض کند(۱۲).

حزب فضیلت را می‌توان مانند صدری‌ها صدای نخبگانی دانست که معتقدند با در اختیار گرفتن قدرت از سوی احزاب سیاسی و معارضان خارج‌نشین پس از سقوط صدام، جایگاه آنان به حاشیه رانده شده است زیرا آن‌ها بوده‌اند که در دوران مبارزه متحمل شرایط سخت و مبارزه مستقیم در داخل بوده‌اند. این موضوع با احتساب عبارت «به حاشیه رفتن سایر قوای سیاسی محلی عراق» و اینکه این حزب در «داخل عراق» تأسیس شده، در داخل اساسنامه حزب آمده که می‌توان آن را به نوعی اعتراض خفته این حزب دانست.

این حزب در مرام‌نامه خود به نگاه خود به رابطه با آمریکا اشاره دارد و معتقد به مخالفت مسالمت‌آمیز با اشغالگری آمریکاست (۱۳). حزب فضیلت پناه بردن به خشونت را به عنوان آخرین راه‌حل در شریعت اسلامی معرفی می کند، هر چند که روابط فضیلت و نیروهای آمریکایی در دوران اشغال روابط حسنه‌ای نبوده است. این حزب در سال ۲۰۰۷ اشغالگران آمریکایی را متهم به قتل یکی از رهبران خود در جنوب عراق کرده بود (۱۴).

حزب فضیلت ضمن معرفی کردن رژیم صهیونیستی به عنوان منشأ توطئه‌های خارجی، حمایت از مبارزین فلسطینی را بخشی از سیاست خود معرفی می‌کند.

در موضوع جهان عرب این حزب بر تقویت روابط سیاسی با اتحادیه عرب تأکید دارد اما وزن سیاسی قلیل این حزب در عراق، اعتباری به آن در مناسبات خارجی نداده؛ با اینکه رهبر حزب دیدارهای متعددی در بغداد با شخصیت‌ها و سفیران خارجی داشته است.

در موضوع سوریه و بحرین حزب فضیلت معتقد به ضرورت گفتگوهای داخلی برای جلوگیری از خون‌ریزی بیشتر است.

این حزب در مواضع اتخاذ شده تلاش زیادی دارد تا حمایت از منافع عراق را به عنوان اولویت خود در روابط با همسایگان برشمارد. از این رو ضمن تأکید بر تقویت روابط با همسایگان به‌خصوص ایران و ترکیه، بر ضرورت اتخاذ تدابیر برای تضمین حقوق آبی عراق با ایران و ترکیه و همچنین حقوق گازی و نفتی عراق با ایران و کویت تأکید دارد.

حزب فضیلت یک کتاب درباره مصر نوشته و بخشی از نظرات شیخ محمد یعقوبی را ضمیمه آن کرده است. این کتاب حمله شدیدی به اخوان‌المسلمین و حکومت داری آن‌ها می کند و انحصارطلبی و پیمان‌شکنی و کینه‌توزی اخوان و استبداد محمد مرسی رییس جمهور سابق را به باد انتقاد می‌گیرد. یعقوبی هر دو حرکت سقوط مبارک و سقوط اخوان را انقلاب می‌نامد. به اعتقاد وی افزایش خشونت‌ها در دوران مرسی برنامه‌ریزی شده بوده است (۱۵).

در موضوع ایران به نظر می‌رسد موضع این حزب بی‌شباهت به جریان صدر نباشد. عقیل الفریحی سخنگوی فضیلت در سال ۲۰۰۸ ایران را به تلاش برای اشاعه فدرالیسم در عراق برای بسط سیطره خود بر کشور متهم کرد و اعلام کرد حزب فضیلت نمی‌تواند در قبال دخالت‌های ایران ساکت باشد(۱۶). علاوه بر اینکه ندیم الجابری از رهبران ارشد این حزب در همان سال در قاهره با انتقاد از ایران گفته بود تهران از چتر حضور آمریکا در عراق برای حضور سیاسی و امنیتی و اقتصادی در عراق بهره می برد. به اعتقاد او ایران در همه ارکان حکومت عراق نفوذ کرده و کنترل دولت در دست ایران است (۱۷).

حزب فضیلت تاکنون در چندین مقطع نیز به سیاست‌های ترکیه در عراق حمله کرده و آنکارا را متهم به حمایت از این گروه تروریستی(؟؟) کرده است.

در همین راستا این حزب ضمن اشاره بر ضرورت عدم دخالت عراق در امور همسایگان و متقابل بودن این موضوع، مخالفت خود را با ورود عراق به هرگونه پیمان نظامی منطقه‌ای و بین‌المللی برای حفظ بی‌طرفی کشور اعلام کرده است(۱۸).

سایر احزاب شیعی

علاوه بر چهار حزب عمده مورد اشاره، احزاب یا گروه‌های سیاسی شیعی دیگری نیز در ساحت سیاسی عراق حضور دارند که به دلیل تعدد آن‌ها اشاره‌ای به آن‌ها نشد. برای مثال باید به سازمان بدر اشاره کرد که تا چند سال قبل بخشی از بدنه مجلس اعلا بوده اما در نهایت با انشقاق به ائتلاف دولت قانون پیوست. این جریان سیاسی هم‌اکنون در بعد نظامی نقش عمده و بارز در بدنه الحشد الشعبی داشته و روابط خوبی با آمریکا ندارد. از سوی دیگر نقش آن در الحشد الشعبی، نزدیکی به نوری مالکی و ایران و موضعگیری‌های آن علیه برخی اقدامات کشورهای حوزه خلیج فارس و ترکیه باعث شده تا این کشورها نیز روابط خوبی با آن نداشته باشند.

حزب کنگره ملی عراق که سابقاً تحت رهبری احمد چلبی بوده، عملاً در زمان ایشان نیز جایگاهی در عرصه سیاسی خارجی کشور نداشته است. هرچند که احمد چلبی روابط گرمی با ایران و پیش از آن با آمریکا داشته، اما همین روابط نزدیک با ایران عملا منجر به دوری کشورهای عرب از وی شده بود و به دلیل نقش اقناع‌کننده‌ای که در حمله آمریکا به عراق ایفا کرد، چهره محبوبی در افکار عمومی جهان عرب نداشت.

حزب اصلاح ملی از جمله احزاب جدید التأسیس است که پس از کناره‌گیری ابراهیم جعفری وزیر خارجه کنونی از حزب الدعوه، توسط وی تأسیس شد. این حزب نیز در تلاش است تا در عرصه سیاست خارجی روابط خود را با همگان توسعه ببخشد. بخش قابل توجهی از مواضع عراق در حمایت از ایران و حزب‌الله در مجامع عربی را باید مرهون نگاه جعفری بود که سکان‌دار دستگاه دیپلماسی این کشور است. تا پیش از وی و در زمان هوشیار زیباری، مواضع عراق در این مجامع انفعالی قلمداد می‌شد.

جمع‌بندی

واقعیت این است که احزاب سیاسی شیعی در عراق با اینکه در کلیات اشتراکات قابل توجهی در حوزه سیاست خارجی دارند، اما مشی فکری آن‌ها و مناسبات سیاسی با کشورهای همسایه، همچنان بر نوع نگاه آنان به این مناسبات سایه افکنده است. توجه به منافع فردی و تلاش برای کسب اکثریت پارلمانی در میان احزاب و کشمکش‌های داخلی آنان با یکدیگر از جمله عواملی است که می‌تواند در تضعیف سیاست خارجی عراق سهیم باشد. هرچند این موضوع اختصاص به احزاب شیعی ندارد و گروه‌های سنی نیز از این موضوع رنج می‌برند. اما احزاب شیعی در عراق به عنوان اکثریت پارلمانی و کابینه‌ای، در صورت انسجام و تدوین یک راهبرد مشترک در حوزه سیاست خارجی، می‌توانند سهم مهمی در اتخاذ مواضع قوی‌تر توسط عراق داشته باشند.

پی‌نوشت‌ها:

۸ – تصریحات الصدر بشأن إیران تثیر الجدل بالعراق

http://www.aljazeera.net/news/reportsandinterviews/2013/12/23/%D8%AA%D8%B5%D8%B1%D9%8A%D8%AD%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%B4%D8%A3%D9%86-%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%AB%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%AF%D9%84-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

۹ – بیان مهم لسماحه السید القائد المجاهد مقتدى الصدر (أعزه الله) من عده نقاط حول التدخل الأمریکی فی العراق

http://jawabna.com/index.php/permalink/7574.html

۱۰ – تصریحات الصدر بشأن إیران تثیر الجدل بالعراق

http://www.aljazeera.net/news/reportsandinterviews/2013/12/23/%D8%AA%D8%B5%D8%B1%D9%8A%D8%AD%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%B4%D8%A3%D9%86-%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%AB%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%AF%D9%84-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

۱۱ – الهویه التعریفیه لحزب الفضیله الاسلامی

http://www.alfadhela.net.iq/?aa=about_us&menu=2&skin=3&p=Web-Menus

۱۲ – المکتب الثقافی لحزب الفضیله، حزب الفضیله الاسس و الخصوصیات، مؤسسه الفضیله للدراسات و النشر، بی تا، بی جا.

۱۳ – الخصوصیه السیاسیه لحزب الفضیله الاسلامی، موقع حزب الفضیله

http://alfadhela.org.iq/ArticleShow.aspx?ID=28

۱۴ –  حزب الفضیله یتهم القوات العراقیه والاحتلال بقتل أحد قادته، موقع مفکره الاسلام

http://islammemo.cc/akhbar/arab/2007/12/15/56671.html

۱۵ – الحیدری انور سعید، مصر ثورتان فی عامین و قراءه فی رؤیه المرجع الیعقوبی، الفضیله للدراسات و النشر، بغداد، ۲۰۱۳

۱۶ – مسؤول عراقی: ایران تروج للفیدرالیه لبسط سیطرتها على البصره، موقع عنکاوا

http://www.ankawa.com/forum/index.php?topic=190020.0

۱۷ – مستشار حزب الفضیله: ایران تسیطر على العراق، موقع دار بابل

http://www.darbabl.net/akhbarshow.php?id=101

۱۸ – المکتب الثقافی لحزب الفضیله، حزب الفضیله الاسس و الخصوصیات، مؤسسه الفضیله للدراسات و النشر، بی تا، بی جا.