خروج ازبکستان از لیست ناقضین آزادی مذهبی آمریکا: آیا واقعا تغییری رخ داده است؟
بهبود جایگاه ازبکستان در گزارش آزادی مذهبی وزارت امور خارجه آمریکا در حالی صورت گرفته است که دو کشور روابط رو به رشدی را از سال 2017 طی کردهاند. یکی از موضوعات کلیدی مذاکرات میرضیایف و ترامپ در کاخ سفید اصلاحات اجتماعی ازبکستان بود. در حال حاضر نیز آمریکا به بزرگترین سرمایهگذار خارجی این جمهوری آسیای مرکزی تبدیل شده است. با این حال اگرچه انگیزههای سیاسی را نمیتوان در این گزارش نادیده گرفت، اما میتوان گفت اصلاحات گستردهای در این زمینه در ازبکستان صورت گرفته است که اگرچه با وضعیت مطلوب همچنان فاصله دارد، اما از وضعیت تاریک آزادیهای مذهبی در دوره ریاست جمهوری اسلام کریماف نیز بسیار دور شده است.
امید رحیمی
ازبکستان از چند جهت به لحاظ اسلام و اسلامگرایی مهمترین جمهوری آسیای مرکزی محسوب میشود. نخست، این کشور با 32 میلیون نفر، بزرگترین جامعه مسلمانان منطقه را تشکیل میدهد. علاوه بر این، دربرداشتن شهرهای بزرگ تمدن اسلامی نظیر سمرقند، بخارا، خیوه و خوارزم هویت اسلامی ویژهای را به لحاظ تاریخی به این کشور اعطا کرده است. متعاقب این امر، چهرههای برجسته تاریخ اسلام همچون امام محمد بخاری، بهاءالدین نقشبندی، جارالله زمخشری، خواجه عبیدالله احرار، بهاءالدین سمرقندی و… که مزار و میراث آنها در جغرافیای امروز ازبکستان مشهود است نیز وجهه خاصی به این کشور داده است. از سوی دیگر، ازبکستان به لحاظ جغرافیایی دارای نقش محوریت منطقهای است. به نحوی که با هر 4 جمهوری آسیای مرکزی و افغانستان مرز مشترک دارد. تمام این شرایط بستر مناسبی را برای اسلام و اسلامگرایی در این کشور فراهم آورده است.
با وجود این ظرفیتها سلطه هفتاد ساله کمونیسم در دوره اتحاد جماهیر شوروی و پیش از آن، حکومت روسهای تزاری بر امیرنشین بخارا و پیش از آن حمله چنگیزخان مغول، موجب شد تا این هویت اسلامی به مرور زمان کمرنگ شود و چه بسا اگر تصوف در ذات اسلامِ این منطقه نبود، تاکنون اثری از آن در آسیای مرکزی و ازبکستان باقی نمیماند. با این حال، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال ازبکستان بارقههای امیدی را فراهم آورد. از سال 1992 به مرور شئون و مناسک اسلامی به ازبکستان بازگشت و مناسبتهای مذهبی همچون اعیاد اسلامی در این کشور تعطیل رسمی اعلان شده و جشن گرفته شدند. ارزشهای اسلامی نیز همزمان با بازگشایی و توسعه مساجد در این کشور در پیش گرفته شد. با این حال، روند آزادیهای مذهبی در این کشور مسیر طبیعی خود را طی نکرد.
در دوره ریاست جمهوری اسلام کریماف شرایط سختی نهتنها برای مسلمانان، بلکه به طور نسبی برای دیگر اقلیتهای دینی و مذهبی ازبکستان به وجود آمد. رویکردهای سختگیرانه امنیتی کریماف و دیدگاههای خاصی که نسبت به اسلام داشت، در کنار حضور گروههای اسلامگرای بعضا رادیکال در ازبکستان شرایط دشواری برای آزادیهای مذهبی به وجود آورد. در آن دوره دو گروه جنبش اسلامی ازبکستان و حزبالتحریر فعالیتهای گستردهای را در افغانستان، ازبکستان و در خلال جنگ داخلی تاجیکستان آغاز کرده بودند که موجب حساسیت مضاعف کریماف شد. لذا، اگرچه در ابتدا برخی آزادیهای مذهبی (در مقایسه با دوره شوروی) به مسلمانان ازبک اعطا شد، به مرور به صورت سیستماتیک محدودیتهایی اعمال گردید.
تا پیش از سال 1998 سختگیریهای دولت ازبکستان به صورت انفرادی و به طور خاص با دستگیری و زندانی کردن تمام اسلامگرایانی که از سوی دولت مشکوک به گرایشات افراطی بودند، صورت گرفت. این موضوع به ویژه برای افرادی که خارج از ازبکستان تحصیلات مذهبی داشتند و با اتهام «وهابیت» انجام میشد. به طور مشخص ماجرای دستگیری امام عبدولی میرزایف اندیجانی و یا فرار امام عبدیخان نظراف به قزاقستان در این دوره قابل مشاهده است. در سال 1997 پس از پایان جنگ داخلی تاجیکستان و بازگشت ثبات نسبی به منطقه با امضای سازشنامه صلح تاجیکان، با تصویب «قانون مذهب 1998» این محدودیتها به طور سیستماتیک اعمال شد.
بر اساس این قانون سختگیریهای زیادی برای ثبتنام و فعالیت گروههای مذهبی به وجود آمد. این قانون حتی برای مساجد جدید نیز اعمال شد و فرایند توسعه مذهبی در ازبکستان را با کندی مواجه کرد. به موجب این قانون شمار زیادی از مساجد در سال 1998 بسته شدند و پخش اذان از بلندگوی مساجد نیز ممنوع شد. در این قانون حتی آموزشهای سنتی و شخصی که تا پیش از این برای چندین قرن در ازبکستان رواج داشت ممنوع اعلام شد. در این چارچوب مدرسههای مذهبی سنتی بعضا تعطیل شده و آموزشهای مذهبی در چارتهای رسمی دولتی و با شرایط خاصی انجام میگرفت. قانون مذکور حتی برای پوشیدن عبا نیز محدودیتهای خاصی اعمال میکرد. به تناسب با این محدودیتها، نیروهای وابسته به دولت و مراجع امنیتی نیز روند نامحسوسی از محدودیتهای مذهبی غیررسمی را پیرامون ظواهر مذهبی و مقوله حجاب آغاز کردند. بسیاری از موارد دیگر نیز در گزارش سال 1999 آزادیهای مذهبی که توسط وزارت امور خارجه آمریکا منتشر شد، ذکر شده است.
در پی تحولات 11 سپتامبر و با همکاریهای نزدیک ازبکستان با آمریکا در حمله به افغانستان، این سختگیریها تشدید شد و البته به واسطه همکاریهای نزدیک با ایالات متحده، گزارشهای آزادی مذهبی وزارت خارجه آمریکا نیز تلطیف شدند. اوج این روند را میتوان در گزارش سال 2005 آزادیهای مذهبی ازبکستان مشاهده کرد. در این دوره ازبکستان پایگاه هوایی قارشی-خانآباد را در اختیار نیروهای ائتلاف آمریکایی برای حمله به مواضع افغانستان گذاشته بود. البته در سال 2003 کریماف با اعطای اجازه فعالیت مجدد به مفتی سابق این کشور، محمدصادق محمد یوسف، بازگشایی برخی مساجد و سختگیری کمتر در خصوص حجاب، انعطاف ملموسی را از خود نشان داد که در گزارش سال 2005 وزارت خارجه آمریکا بیتاثیر نبود. با این حال در سال 2006 و پس از تحولات اندیجان که بیثباتی نسبی داخلی و انزوای بینالمللی را برای ازبکستان به ارمغان آورد، سختگیریها مجددا تشدید شد. این روند تا پایان ریاستجمهوری اسلام کریماف و فوت ناگهانی وی در سپتامبر 2016 ادامه یافت.
روی کار آمدن شوکت میرضیایف، نخستوزیر سابق کریماف اگرچه یک تغییر درون سیستمی محسوب میشد، لکن با تغییرات گستردهای در حوزههای مختلف سیاسی و اجتماعی در ازبکستان همراه شد. میرضیایف به محض به قدرت رسیدن برنامههای اصلاحی گستردهای را در این کشور آغاز کرد که بخش مهمی از آن شامل آزادیهای مذهبی میشد. یکی از مهمترین اقدامات ازبکستان در نخستین گامهای خود، تسهیل ثبت و فعالیت سازمانهای مذهبی در این کشور بود. در ماه مه سال 2018 دولت ازبکستان این فرایندها را که پیش از این پیچیدگی خاصی داشت را تسهیل و تسریع نموده و هزینه ثبتنام آن را نیز به یک پنجم کاهش داد. علاوه بر این، تعداد گزارشهای سالانه این سازمانها نیز از 4 بار در سال به یک بار کاهش یافت. بر اساس این طرح همچنین لغو فعالیت سازمانهای دینی صرفا با حکم دادگاه انجام خواهد گرفت.
در دومین گام اساسی میرضیایف با دستوری که در سپتامبر 2018 صادر کرد، شرایط بازگشت شهروندان این کشور که در خارج به گروههای تروریستی در سوریه، عراق و افغانستان پیوسته بودند را محیا نمود. همچنین فرایند توانبخشی به این افراد و بازگشت آنها به جامعه در کارگروههای خاصی توسط دولت پیگیری شد. در این قانون همچنین برخی تسهیلات در خصوص فعالیت در فضای مجازی وابسته به برخی گروههای اسلامی نیز اعمال شد. تا پیش از این بسیاری از شهروندان ازبک به دلیل عضویت در گروههای تلگرام و یا واتساپ وابسته به گروههای اسلامی غیرمجاز و یا حتی ذخیره فایلهای مرتبط با عقاید مذهبی افراطی بازداشت و زندانی میشدند. با دستور جدید میرضیایف این روند اصلاح شد. اقدام مهم دیگر میرضیایف در این بازه حذف بخش اعظم لیست سیاه مظنونان به گرایشات افراطی یا عضویت در گروههای مذهبی تندرو بود. تا سال 2018 نام بیش از 17 هزار نفر در این لیست بود که میرضیایف با اقدامات جدید و تعاریف جدید قانونی توانست نام 16 هزار نفر را از آن لیست مستثنا کند. میرضیایف همچنین گامهایی جدی در اصلاح قانون مذهبی سال 1998 در دوره کریماف صورت داد. پخش اذان از مساجد نیز بعد از قریب به دو دهه در دوره ریاست جمهوری میرضیایف مجددا از سر گرفته شد. در عین حال شمار قابل توجهی از زندانیان مذهبی نیز با دستور میرضیایف از زندان آزاد شدهاند.
با وجود تمام این اقدامات، بزرگترین گام میرضیایف را میتوان تعطیلی زندان جاسلیک در جمهوری خودمختار قرهقالپاقستان در آگوست 2019 در نظر گرفت. این زندان یکی از مراکزی بود که در دوره کریماف متهمان به افراطگرایی مذهبی، عضویت در گروههای مذهبی خارجی، مخالفت با ایدههای سکولار دولت و تخطی از قوانین سختگیرانه کریماف، نگهداری میشدند. سازمانهای حقوق بشری گزارشهای متعددی از قتل و شکنجه را از سال 2002 در این زندان مطرح کرده و خواستار تعطیلی آن شده بودند. بر اساس گزارشهای ضد و نقیض بین 5 الی 15 هزار زندانی عمدتا مذهبی در این زندان نگهداری میشدند.
با این حال تا سال 2018 هم نام ازبکستان در رده بدترین ناقضان مذهبی در گزارش وزارت امور خارجه ایالات متحده به چشم میخورد کهاعتراضشدید دولت این کشور را برانگیخت. اما در گزارش جدیدی که وزارت امور خارجه آمریکا منتشر کرده است، به نظر میرسد بسیاری از این اصلاحات لحاظ شده است. در آخرین گزارشی که هفته گذشته منتشر شد، ازبکستان با صعود، از لیست کشورهای با بدترین وضعیت نقض آزادیهای مذهبی خارج شده و در کنار ترکیه و مالزی شمار کشورهایی قرار گرفته است که تحت نظارت هستند.
با این حال به رغم اصلاحات میرضیایف همچنان وضعیت آزادیهای مذهبی در ازبکستان با مشکلاتی جدی مواجه است. محدودیتهای حجاب همچنان به کرات در دانشگاهها و محافل دولتی این کشور مشاهده میشود. اخراج دانشجوی دختر ازبک به نام لوییزا مومن جانووا از دانشگاه تاشکند به دلیل پوشش حجاب موضوعی است که در سال گذشته مورد توجه رسانهها قرار گرفت. او گفته بود در دانشگاهش برای 9 دانشجوی دختر دیگر هم محدودیت حجاب گذاشته و در صورت پوشش حجاب آنها نیز اخراج خواهند شد. موضوع دیگری که در همین حین جلب توجه کرد، محدودیت گذاشتن ریش برای آقایان در شهر نمنگان بود. مقامات این شهر شرط ورود به فروشگاهها را تراشیدن ریش گذاشته بودند. پس از آن نیز یکی از ائمه جماعت و روحانیون ازبک به محدودیتهای حجاب در مدارس و برخی اصول مذهبی دیگر اعتراضی را در صفحه شیخصی فیسبوکش منتشر کرد که با برخورد نیروهای امنیتی و بازداشت وی همراه شد. چند وبلاگنویس مذهبی نیز در همین راستا پس از بیان برخی اعتراضات به دولت میرضیایف در حوزه آزادیهای مذهبی در همین بازه بازداشت شدند.
بهبود جایگاه ازبکستان در گزارش آزادی مذهبی وزارت امور خارجه آمریکا در حالی صورت گرفته است که دو کشور روابط رو به رشدی را از سال 2017 طی کردهاند. یکی از موضوعات کلیدی مذاکرات میرضیایف و ترامپ در کاخ سفید اصلاحات اجتماعی ازبکستان بود. در حال حاضر نیز آمریکا به بزرگترین سرمایهگذار خارجی این جمهوری آسیای مرکزی تبدیل شده است. با این حال اگرچه انگیزههای سیاسی را نمیتوان در این گزارش نادیده گرفت، اما میتوان گفت اصلاحات گستردهای در این زمینه در ازبکستان صورت گرفته است که اگرچه با وضعیت مطلوب همچنان فاصله دارد، اما از وضعیت تاریک آزادیهای مذهبی در دوره ریاست جمهوری اسلام کریماف نیز بسیار دور شده است.