حشد الشعبی و نیازهای عراق؛ ارائه الگویی از مشارکت مردمی
حشد الشعبی پس از تشکیل و سازمان یابی توانست در عرصه ی ایجاد امنیت و شکست تروریسم در عراق نقش مهمی ایفا کند. این موضوع را می توان به عنوان الگویی برای تسری مشارکت مردمی در دیگر عرصه های مورد نیاز عراق در نظر گرفت.
اندیشکده راهبردی تبیین – ظهور پدیده ی تروریسم تکفیری در منطقه ی غرب آسیا سبب شد، بخش های قابل توجهی از غرب کشور عراق تحت سیطره ی «داعش» دربیاید. در چنین شرایطی، ناکارآمدی ارتش عراق در مبارزه با تروریسم (۱) و نیز تصمیم هیئت وزیران در دوره صدارت نوری المالکی مبنی بر تشکیل یک نیروی مردمی برای دفاع از تمامیت ارضی عراق و بیرون راندن تروریست ها از این کشور (۲) و در نهایت صدور فتوای جهاد کفایی از سوی مرجعیت عالی عراق جهت حضور اقشار مختلف مردم در مجاهدت ضد داعش (۳) پایه الحشدالشعبی را بنا نهاد.
الحشدالشعبی توانست در مراحل مختلف در مبارزه با تروریسم نقش مهمی ایفا کند و بسیاری از مناطقی که تحت تسلط داعش بود، از جمله آمرلی، جرف الصخر، دیالی، فلوجه، موصل و تلعفر را آزاد نماید .(۴) از این منظر می توان به این نیروی مردمی به عنوان یک الگوی موفق در عرصه ی ملی عراق نگاه کرد. امری که مقام معظم رهبری در دیدار با نخست وزیر عراق در خرداد ماه سال ۱۳۹۴ به آن اشاره داشتند و تاکید کردند:«ظرفیت بزرگ نیروهای داوطلب مردمی، برای آینده و پیشرفت عراق در عرصه های مختلف بسیار کارآمد و تاثیرگذار خواهد بود.»(۵) اما با تصویب قانون «هیئه الحشدالشعبی» در پارلمان عراق، ضمن اینکه الحشدالشعبی در کنار دیگر نیروهای مسلح عراقی به رسمیت شناخته شده است(بند دو ماده ۱)، منتسبین این سازمان از همه ی چارچوب های حزبی، سیاسی و اجتماعی منفک، و نیز از انجام عمل سیاسی منع شده اند(بنده دو ماده ۵).(۶) با تصویب چنین قانونی به نظر می رسد که دولت عراق خود را از ظرفیت نیروی بسیج مردمی محروم ساخته است. به همین جهت نوشتار حاضر عهده دار تبیین ظرفیت هایی است که الحشدالشعبی می توانست در صحنه ی عراق ایفا کند و از عرصه ی امنیتی فراتر برود و به توسعه ی همه جانبه ی این کشور کمک کند.
ظرفیت های الحشدالشعبی در عراق
پیش از پرداختن به زمینه های فعالیت الحشدالشعبی لازم است اشاره شود که گسترش فعالیت های بسیج مردمی عراق آن گونه که بسیاری از نویسندگان به آن اشاره کرده اند (۷) به معنای معارضه با قدرت سیاسی دولت قانونی این کشور و نیز موازی کاری با نهادهای ذیربط نیست، بلکه الحشدالشعبی قادر است با حفظ ویژگی مردم محوری و استفاده از ظرفیت جوانان عراقی ذیل برنامه ی نهادهای عالی عراق به فعالیت بپردازد.
الف) وحدت ملی
با توجه به اینکه الحشدالشعبی با محوریت نیروهای مردمی و فارغ از قومیت و مذهب شکل گرفته است و به گفته ی ابومهدی المهندس نایب رئیس هیئت الحشدالشعبی، حدود یک چهارم تا یک سوم اعضای حشد از غیر شیعه و از قومیت های دیگر از جمله مسیحی ها، ایزدی ها و عشائر و غیره هستند(۸) و نیز تاکید آیت الله سیستانی مرجعیت عالی عراق، مبنی بر حقوق یکسان همه ی مردم عراق با قومیت ها و مذاهب(۹) ، می توان الگوی الحشدالشعبی را به عنوان یک نمونه موفق از اتحاد ملی مردم عراق در مساله مبارزه با تروریسم تلقی کرد و آن را به دیگر مسائل و مشکلات عراق تسری داد، همچنان که آمار و اطلاعات نیز از محبوبیت نیروهای محلی و مردمی به صورت کلی در عراق حکایت دارد(شکل یک(۱۰ ) و می توان از این سرمایه برای گسترش وحدت ملی در دیگر حوزه ها استفاده کرد.
ب) سازندگی
پس از هجوم داعش به مناطق مختلف عراق و درگیری های به وجود آمده بین نیروهای امنیتی و تروریست ها، مناطق زیادی از این کشور نیازمند بازسازی هستند. به عنوان نمونه، میزان ساختمان هایی که فقط در شهر موصل تخریب شده یا آسیب جدی دیده اند ۹۹۲۵ عدد احصا شده است(شکل ۲(۱۱) ). الحشدالشعبی با عقبه ای که در زمینه ی سازندگی به خصوص در سازمان بدر(منظمه بدر؛ سیاده، اعمار، عداله) دارد و با توجه به اینکه رئیس آن هادی العامری مدتی وزیر راه و ترابری عراق بود (۱۲)، قادر است این مناطق را ترمیم و بازسازی نماید. طبیعتا وجود نیروی آماده به کار و بومی می تواند از میزان بیکاری در عراق که بالغ بر ۱۶ درصد(۱۳) برآورد شده است، بکاهد. استفاده از نیروی مردمی اهل سنت برای سازندگی ذیل مدیریت کلان الحشدالشعبی، از حساسیت های موجود در جامعه ی عراق نسبت به افزایش قدرت شیعه یا اتهام فرقه گرایی یا عملکرد جانبدارانه خواهد کاست. استفاده از الگوی موفق ایران تحت عنوان جهاد سازندگی، عراق را در انجام بهتر سازندگی با محوریت مردم کمک خواهد کرد.
ج) مبارزه با فساد
فساد اداری و مالی مقوله ایست که اقشار مختلف مردم عراق از آن رنج می برند به نحوی که وزارت مالیه و اداره ی اقتصادی دولت عراق از مواردی چون فساد های فردی و اجتماعی و سیستمی در زمینه های رشوه، قاچاق کالا، افشا اسرار معاملات و قراردادها، غش در گمرک و غیره نام برده است (۱۴). فساد در زمینه های سیاسی، فرهنگی و غیره نیز از این موضوع مستثنی نیستند. مسئله ی فساد در عراق سبب ایجاد تنش هایی در اقشار شیعه و سنی علیه حکومت شده است، که از جمله ی آن می توان به اعتراض طرفداران مقتدی صدر به فساد موجود در حاکمیت عراق اشاره کرد که موجب ایجاد بحران در عراق شد(۱۵). از سوی دیگر باید به حساسیت آیت الله سیستانی مبنی بر مبارزه با فساد و نیز تاکیداتی که بر شاخصه ی ضدیت با فساد برای انتخاب کاندیدای اصلح در انتخابات سال ۲۰۱۴ داشتند اشاره داشت. به این ترتیب نمایندگی خواسته ی مردم در نسبت با فساد رایج در حکومت می تواند از نقش هایی باشد که الحشدالشعبی با ساختار منسجم خود آن را نمایندگی کند. این نمایندگی از طرق مختلفی قابل اعمال خواهد بود؛ اولا ایجاد جریان رسانه ای ضدیت با فساد و مطرح کردن آن به عنوان یک خواست عمومی، ثانیا ایجاد مجموعه های مردم نهاد با محوریت ضدیت با فساد و ثالثا استفاده از ظرفیت افرادی از الحشدالشعبی که در سطوح بالای حاکمیت دارای مسئولیت هستند برای اثرگذاری بر ایجاد رویکرد ضد فساد در مسئولین عراقی. طبیعی است که چنین ارادهای در حشد الشعبی، نیازمند مبرا بودن خود از هرگونه فساد مالی خواهد بود.
د) آوارگان
پس از شروع درگیری ها در عراق در سال ۲۰۱۴، بیش از ۳ ملیون نفر به علت جنگ از مناطق مختلف این کشور جا به جا شده اند.(۱۶) در سال ۲۰۱۷ بالغ بر ۱۱هزار نفر از شهروندان عراقی به دلیل جنگ به کام مرگ رفته اند(۱۷) (شکل ۳). خانواده های این قشر از مردم عراق به شدت آسیب پذیر شده اند چرا که سرپرست یا خانه خود را از دست داده اند. از سویی رسیدگی به آوارگان، بی خانمان ها و خانواده های بیسرپرست از مواردی هستند که مورد اهتمام آیت الله سیستانی فارغ از مذهب و قومیت افراد بوده است .(۱۸) بنابراین الحشدالشعبی ضمن خدمت رسانی به این افراد قادر خواهد بود در ارائه ی وحدت ملی و مواجهه با اهل سنت و نیز تصحیح تصویری که برخی رسانه ها در رابطه با تروریستی بودن و طائفه گرایی این نیرو ارائه می دهند، گام های مثبتی بردارد.
ه) بهداشت و سلامت
پایین بودن سطح بهداشت و درمان در کشور عراق امر مشهودی است که وضوح آن بر کسی پوشیده نیست. به جهت افزایش سطح بهداشت عمومی، نیاز به یک حرکت عمومی مردمی مشاهده می شود، امری که آیت الله سیستانی از طرحی شبیه آن (اطبا بلا حدود: پزشکان بدون مرز) حمایت کردند .(۱۹) بنابراین یکی از عرصه هایی که قابل سرمایه گذای برای الحشدالشعبی است، حضور در عرصه ی خدمات بهداشتی به مردم مستضعف عراق است.
و) آموزش
با توجه به پایین بودن سطح سواد در عموم مردم عراق و نیز روش های سنتی آموزش در این کشور، وزیر آموزش و پرورش عراق در دیدار با کمیته ی مشترک آموزشی ایران، به مسئله الگوگیری از جمهوری اسلامی در زمینه های مشارکت های مردمی در امر آموزش اشاره کرد.(۲۰) از جمله ی این الگوها طرح خیرین مدرسه ساز و نهضت سواد آموزی است که در دیدار مذکور مورد بحث قرار گرفت. با وجود چنین شرایطی و آماده بودن زمینه های فعالیت مردمی، الحشدالشعبی با توجه به ساختار نسبتا منسجمی که ایجاد کرده است قادر خواهد بود در این زمینه فعالیت هایی را آغاز نماید و به دولت عراق در این راستا مساعدت کند.
ی) خدمت رسانی به زائران
مسئله ی خدمت رسانی به زائران عتبات عالیات، از قبیل تامین امنیت مشاهد مشرفه، نظافت مسیرها و اطراف حرم ائمه ، اسکان زائران و نیز ایجاد زیرساخت برای ساماندهی زائران در ایام خاص مثل اربعین حسینی، عاشورای حسینی و مناسبت هایی که مکان های مقدس عراق پر ازدحام می شوند، از موضوعاتی است که دولت از پس آن به خوبی برنیامده است، لذا حضور در این عرصه نیز از مواردی است که می توان به الحشدالشعبی پیشنهاد حضور در آن را داد.
نتیجه و جمع بندی
موضوع سرمایه گذاری بر نیروی مردمی و مشارکت آنان در امور مختلف کشورداری در فصل جدیدی که پس از کم رنگ شدن حضور داعش در عراق گشوده شده، امری است که برای توسعه ی این کشور ضروری است. نگارش حاضر بر این مسئله اذعان دارد که پیشنهاداتی که برای حضور الحشدالشعبی در عرصه های مختلف ذکر شد، شدیدا تابع شرایط میدانی، اجتماعی و سیاسی کشور عراق خواهد بود. در نتیجه ممکن است برخی از آنها قابل اجرا در این کشور نباشد و یا نیازمند مقدماتی برای اجرا باشد. اما آنچه هدف این نوشتار است، احصای برخی از عرصه هایی است که برای حضور الحشدالشعبی به عنوان یک الگوی موفق در عرصه ی مشارکت مردمی در عراق قابل طرح است. هیچیک از مواردی که مطرح شد نباید به ماموریت خاص الحشدالشعبی یعنی برقراری امنیت صدمه بزند.
منابع:
[۱] امیرحامد آزاد، «سایه روشن حشد شعبی»، تهران: موسسه مطالعات اندیشه سازان نور، ۱۳۹۵، ص ۲۱-۲۵
[۲] حارث حسن، «الحرب البارده الدوله و الحشدالشعبی فی العراق»، مرکز الجزیره للدراسات، ۲۰۱۶، ص ۳
[۳] موقع مکتب سماحه المرجع الدینی الاعلی السید علی الحسینی السیستانی، «ما ورد فی خطبه الجمعه لممثل المرجعیه الدینیه العلیا فی کربلاء المقدسه الشیخ عبد المهدی الکربلائی»، (۱۳/۶/۲۰۱۴). السیستانی:
http://www.sistani.org/arabic/archive/24918/
[۴] مایکل نایتس، ، «مستقبل القوات المسلحه العراقیه»، بغداد: مرکز البیان للدراسات و التخطیط، مارس ۲۰۱۶، ص ۲۸و۲۹
[۵] وبسایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای، «دیدار نخست وزیر عراق با رهبر انقلاب»، ۳۰/۳/۱۳۹۴، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=36913
[۶] موسوعه الجزیره، «تعرف علی قانون هیئه الحشدالشعبی»،الجزیره ، ۲۸/نوامبر/۲۰۱۶، قابل بازیابی در رابط زیر:
[۷] مایکل آیزنشتات و مایکل نایتس ، «التنظیمات المصغره عن حزب الله و النسخات عن الحرس الثوری و مستقبل وکلاء ایران المسلحین فی العراق»، واشنگتن: معهد واشنطن للسیاسه الشرق الادنی، ۹/ مِی/ ۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
[۸] ابومهدی المهندس، «البرنامج حوار الساعه، نائب رئیس هیئه الحشدالشعبی فی العراق»، بیروت: قناهالمیادین، ۳/۱/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.almayadeen.net/programs/episode/16762/
[۹] موقع مکتب سماحه المرجع الدینی الاعلی السید علی الحسینی السیستانی، «المرجعیه العلیا تحدد معالم ونقاط المرحله العراقیه القادمه وتطرح مشروعاٌ وطنیاٌ»، بغداد: السیستانی، ۱۴/۷/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.sistani.org/arabic/in-news/25661/
[۱۰] مایکل نایتس، «مستقبل القوات المسلحه العراقیه»، بغداد: مرکز البیان للدراسات و التخطیط، مارس ۲۰۱۶، ص ۱۶
[۱۱] وبسایت statista.com، «Large Parts Of Mosul Have Been Reduced To Rubble»، ۱۰/۸/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.statista.com/chart/10651/large-parts-of-mosul-have-been-reduced-to-rubble/
[۱۲] باشگاه خبرنگاران جوان، «سپاه بدر چگونه شکل گرفت؟ هادی فرحان عبدالله العامری کیست؟/کمک مستشاری ایران»، ۱۷/۱۰/۱۳۹۳، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.yjc.ir/fa/news/5092278/
[۱۳] وبسایت statista.com ،« Iraq: Unemployment rate from2006 to 2016» ، قابل بازیابی در پیوند زیر: https://www.statista.com/statistics/327328/unemployment-rate-in-iraq/
[۱۴] عمر اسماعیل حسین، «دور وسائل الاعلام فی کشف الفساد الاداری و المالی»، بغداد: وزاره المالیه الدائره الاقتصادیه، ۲۰۱۳، ص ۱۱ قابل بازیابی در پیوند زیر:
[۱۵] مجتبی رضاخواه، «در عراق چه خبر است؟»، ۱۴/۲/۱۳۹۵، روزنامه خراسان، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.aja.ir/portal/home/?news/105568/105662/802303/
[۱۶]وبسایتIMO.int(international organization for migration)، «Iraq Displacement Passes 3.1 Million» ، ۲۱/۰۷/۲۰۱۵، قابل بازیابی در پیوند زیر: https://www.iom.int/news/iraq-displacement-passes-31-million
[۱۷]وبسایتstatista.com، «Number of documented civilian deaths in the Iraq war from 2003 to August 2017»، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.statista.com/statistics/269729/documented-civilian-deaths-in-iraq-war-since-2003/
[۱۸] موقع مکتب سماحه المرجع الدینی الاعلی السید علی الحسینی السیستانی، «بعد لقائه الوفد الایزدی السید السیستانی: الایزدییین امانه فی اعناقنا»، بغداد: السیستانی، ۱۰/۹/۲۰۱۴، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.sistani.org/arabic/in-news/24958/
[۱۹] موقع مکتب سماحه المرجع الدینی الاعلی السید علی الحسینی السیستانی، « السید السیستانی یشید بجهود منظمه أطباء بلا حدود ویحثهم على مزید من الاهتمام بالمشردین»، بغداد: السیستانی، ۸/۵/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.sistani.org/arabic/in-news/25619/
[۲۰] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «وزیرآموزش و پرورش عراق: تجارب آموزشی و تربیتی ایران را الگو قرار می دهیم»، ۱۱/۵/۱۳۹۶، قابل بازیابی در پیوند زیر:http://www.irna.ir/fa/News/82618960