بررسی تجربه جماعت اسلامی مصر؛ عاقبت جنبشی دانشجویی که به مبارزه مسلحانه روی آورد

احمد فرید مولانا – المعهد المصری للدراسات

ترجمه: رامین حسین آبادیان

تاریخچه جماعت اسلامی

۱ـ درگذشت «جمال عبدالناصر»
پس از شکست پروژه ملی‌گرایانه «عبدالناصر» در سال ۱۹۶۷ و سپس مرگ وی در سال ۱۹۷۰ میلادی، گرایش به دیانت افزایش یافت و دامنه «آزادی» گسترده‌تر شد.
۲ـ به قدرت رسیدن «انور سادات»
روی کار آمدن «انور سادات» آغاز تحول سیاسی جدیدی در مصر را رقم زد، زیرا او سیطره دستگاه امنیتی و اطلاعاتی بر فضای کلی جامعه را محدود ساخت؛ اقدامی که موجب گسترده‌تر شدن دامنه آزادی اسلام‌گرایان شد.
۳ـ شکل‌گیری «جماعت اسلامی»
«جماعت اسلامی» در سال ۱۹۷۱ میلادی به عنوان یک جنبش اجتماعی در میان محافل دانشجویی بدون برخورداری از یک مرجعیت فکری و یا مشروعیتی مشخص، تشکیل شد.
۴ـ دانشگاه قاهره
اولین هسته‌های «جماعت اسلامی» در دانشکده پزشکی «القصر العینی» در دانشگاه قاهره تحت عنوان «کمیته آگاهی‌بخشی دینی» شکل گرفت. «عبدالمنعم ابوالفتوح» از برجسته‌ترین مؤسسان کمیته مذکور به شمار می‌رود.
۵ـ فعالیت کمیته آگاهی‌بخشی دینی
فعالیت کمیته آگاهی‌بخشی دینی در ابتدا به انجام اقدامات تبلیغی و اجتماعی محدود شد اما این کمیته به صورت مستقیم وارد فعالیت‌های سیاسی نشد.
۶ـ تغییر نام کمیته آگاهی‌بخشی دینی
در سال ۱۹۷۳ میلادی بود که کمیته آگاهی‌بخشی دینی با الگوبرداری از نام «جماعت اسلامی پاکستان» که در آن زمان «ابوالاعلی المودودی» رهبری اش را برعهده داشت، به «جماعت اسلامی» تغییر نام یافت.
۷ـ اتحادیه طلاب
«حلمی الجزار» در سال ۱۹۷۷ میلادی به عنوان یکی از رؤسای جماعت اسلامی در سطح دانشگاه‌ها انتخاب شد. این جنبش موفق شد اکثریت کرسی‌های شوراهای ۸ دانشگاه دولتی را در میان ۱۲ دانشگاه، به دست آورد.
۸ـ مخالفت با حکومت «انور سادات»
پس از امضای توافقنامه «کمپ دیوید» مخالفت جماعت اسلامی با حکومت انور سادات افزایش یافت. به دنبال این مخالفت‌ها بود که اتحادیه دانشجویان در سال ۱۹۷۹ میلادی منحل و بسیاری از رهبران آن بازداشت شدند. در این گیرودار یک جوانِ عضو اتحادیه در «اسیوط» به قتل رسید تا نامش به عنوان اولین کشته به ثبت برسد.
۹ـ جماعت اسلامی و اخوان‌المسلمین
شماری از رهبران جماعت اسلامی در سال ۱۹۸۰ میلادی به صورت رسمی به اخوان‌المسلمین ملحق شدند. با این‌حال، شمار زیادی از رهبران دیگر نیز همچنان به فعالیت‌های خود در زیر پرچم جماعت اسلامی ادامه دادند.
۱۰ـ ترور انور سادات
جماعت اسلامی با تعدادی از گروه‌های جهادی در حادثه ترور انور سادات در سال ۱۹۸۱ میلادی همکاری کرد. همچنین عناصر و عوامل جماعت اسلامی تلاش کردند بر شهر «اسیوط» مسلط شوند که بسیاری از آن‌ها بازداشت شدند.
۱۱ـ بازسازی جماعت اسلامی
شماری از رهبران جماعت اسلامی در سال ۱۹۸۴ میلادی از زندان آزاد شده و در بازسازی این جنبش موفق عمل کردند. آن‌ها فعالیت‌های تبلیغیِ علنی در مساجد و دانشگاه‌ها را در پیش گرفتند.
۱۲ـ دوران «زکی بدر»
حکومت در سال ۱۹۸۶ میلادی سیاست اعمال محدودیت بر فعالیت‌های جماعت اسلامی را در پیش گرفت، به گونه‌ای که در دوران تصدی پست وزارت کشور توسط «زکی بدر» ۲۹ نفر از جوانان جنبش کشته شدند. جماعت اسلامی در سال ۱۹۸۹ تلاش کرد «زکی بدر» را ترور کند.
۱۳ـ دوران «عبدالحلیم موسی»
«عبدالحلیم موسی» در سال ۱۹۹۰ میلادی پست وزارت کشور را برعهده گرفت. او در ۳ ماهه نخست عهده‌داری پست مذکور ۳۴ نفر از جوانان جماعت اسلامی را به قتل رساند.
۱۴ـ ترور «رفعت المحجوب»
وزارت کشور مصر در اواخر سال ۱۹۹۰ میلادی دکتر «علاء محیی الدین عاشوراء» سخنگوی رسانه‌ای جماعت اسلامی را ترور کرد. جماعت اسلامی نیز در واکنش به این اقدام، دکتر «رفعت المحجوب» رئیس پارلمان را به قتل رساند.
۱۵ـ هدف قرار دادن گردشگران
پس از حوادث فرقه‌گرایانه در روستای «صنبو» واقع در مرکز «دیروط» در سال ۱۹۹۲ میلادی درگیری‌ها میان جماعت اسلامی و نظام مبارک به اوج خود رسید. جماعت اسلامی از ماه اکتبر سال ۱۹۹۲ میلادی هدف قرار دادن گردشگران را آغاز کرد.
۱۶ـ طرح توقف خشونت
رهبران تاریخی جماعت اسلامی در زندان‌ها در سال ۱۹۹۷ میلادی طرح توقف خشونت را به صورت یکجانبه ارائه کردند. شورای مشورتی جماعت اسلامی در خارج از مصر نیز در سال ۱۹۹۷ با طرح مذکور موافقت کرد و حکومت هم در ماه اکتبر سال ۲۰۰۱ از این طرح استقبال به عمل آورد.
۱۷ـ کتاب‌ها پژوهش‌ها
در ژانویه سال ۲۰۰۲ میلادی اولین بخش از مجموعه کتاب‌های «تصحیح مفاهیم» توسط جماعت اسلامی منتشر شد و در سال‌های آتی اعضای بازداشت‌شده این جنبش به تدریج از زندان آزاد شدند.
۱۸ـ انقلاب ژانویه ۲۰۱۱
پس از ظهور و بروز انقلاب ژانویه سال ۲۰۱۱ میلادی اختلافاتی در داخل جماعت اسلامی به وجود آمد اما این اختلافات با برگزاری انتخابات داخلی پایان یافت. در جریان این انتخابات «کرم زهدی» و «ناجح ابراهیم» از رهبری جماعت اسلامی کنار گذاشته شدند.
۱۹ـ حزب «سازندگی و توسعه»
جماعت اسلامی در سال ۲۰۱۱ حزب «سازندگی و توسعه» را تأسیس کرد و توانست در جریان انتخابات پارلمانی به ۱۵ کرسی دست پیدا کند. با این‌حال، فعالیت جنبش پس از حادثه کودتا با محدودیت نسبی مواجه شد.
۲۰ـ مرحله پساکودتا
جماعت اسلامی به دلیل افزایش سن و سال رهبرانش و همچنین عدم برخورداری از خدمات جوانان جدیدی که روحیه خطرپذیری و توانایی ماجراجویی داشته باشند، درحال حاضر بیشتر تمایل به برقراری آرامش دارد تا درگیری و مواجهه.

تحلیل تجربه جماعت اسلامی
جماعت اسلامی نه به عنوان یک جنبش سِرّی و دارای پیشینه نظامی مانند گروه‌های جهادی که به عنوان یک جنبش دانشجویی و اجتماعی تأسیس شد. ازهمین‌روی، مبارزات مسلحانه جماعت اسلامی خیلی به طول نیانجامید و این جنبش پس از انقلاب، مجددا وارد فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی شد.
1ـ جماعت اسلامی در سال‌های ابتدایی شکل‌گیری خود تلاشی برای مواجهه صورت نداد، زیرا پس از سلسله تلاش‌های جماعت برای انتقال فعالیت‌های تبلیغی از داخل دانشگاه‌ها به سطح شهرها، «انور سادات» تلاش‌های خود برای برچیدن بساط این جنبش را کلید زد.
2ـ جماعت اسلامی در پرورش عناصر خود بر اساس معانی و مفاهیم اطاعت و تبعیت موفق عمل کرد. این جماعت توانست به جوانانی که ترس را نمی‌شناسند، از مرگ هراسی ندارند و از سطح بالایی از آگاهی نیز برخوردار هستند، الگوی متمایزی ارائه دهد.
4ـ جماعت اسلامی به مسائلی نظیر «پاداش و ثواب» و «امر به معروف و نهی از منکر» اهتمام ورزید و هیچ ذهنیت مشخصی پیرامون سرنگونی نظام حاکم یا برپایی دولت نداشت. جماعت اسلامی به منظور انتقام‌جویی و بدون هیچگونه نگرش استراتژیک وارد درگیری خشونت‌باری با نظام مبارک شد. عناصر این جنبش حتی در سایه شعله‌ور شدن درگیری‌ها در نزدیکی مناطق محل استقرارشان، به فعالیت‌های تبلیغی خود به صورت علنی ادامه می‌دادند. درحالی که درگیری‌ها در شهر «دیروط» شعله‌ور شده بود، فعالیت‌های تبلیغی جماعت اسلامی در دیگر مراکز استان «اسیوط» ادامه یافت. این مسأله موجب شد تا دستگاه‌های امنیتی اقدامات‌شان را بر مناطق خطرناک‌تر متمرکز سازند. بدین‌ترتیب، روند نابودی تدریجی گروه‌های وابسته به جماعت اسلامی برای حکومت آسان گشت.
5ـ در گیرودار درگیری‌های جماعت اسلامی با نظام «حسنی مبارک» رهبران این جنبش در ۳ سطح، پراکنده شدند. بخشی از آن‌ها به زندان افتادند، بخشی از آن‌ها در خارج از زندان و در در مصر باقی ماندند و بخشی دیگر هم در خارج از مصر مستقر شدند. این اتفاق موجب شد تا ارتباط میان اجزای مختلف جماعت اسلامی به منظور بررسی رویدادها و هماهنگ‌سازی مواضع، سخت شود. این روند ادامه پیدا کرد تا اینکه رهبران تاریخی جماعت اسلامی در داخل زندان طرح خود مبنی بر توقف خشونت‌ها را به صورت یکجانبه ارائه کردند. برخی از رهبران جماعت اسلامی طرح مذکور را ارتقاء بخشیده و در آن از «انور سادات» به عنوان شهید و از «حسنی مبارک» به عنوان ولی امر یاد کردند.
6ـ جماعت اسلامی وارد صحنه فعالیت‌های جهانی نیز شد و برخی از عناصر آن در جنگ افغانستان و بوسنی شرکت کرده و هدف قرار دادن گردشگران خارجی را در دستور کار قرار دادند؛ مسأله‌ای که موجب شد تا آمریکا اعضای جماعت اسلامی را هدف قرار دهد. بدین‌ترتیب، آمریکا در سال ۱۹۹۵ میلادی «طلعت قؤاد قاسم» عضو شورای مشورتی جماعت اسلامی در خارج و رئیس کمیته رسانه‌ای این جنبش را در کرواسی ربود و او را به دولت مصر تحویل داد تا برای همیشه ناپدید شود. افزون بر این، پس از حوادث ماه سپتامبر، آمریکا با همکاری سوریه «رفاعی طه» رئیس سابق شورای مشورتی جماعت اسلامی را ربود و در سال ۲۰۰۱ میلادی او را به دولت مصر تحویل داد. این عضو جماعت اسلامی در سال ۲۰۱۶ میلادی در جریان عملیات هوایی جنگنده‌های آمریکایی در شام ترور شد. همچنین آمریکا «شیخ عمر عبدالرحمن» از رهبران جماعت اسلامی را از سال ۱۹۹۳ تا زمان فوتش یعنی سال ۲۰۱۷ میلادی در زندان حبس کرد.
7ـ جماعت اسلامی در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ موفق به تشکیل یک ساختار سازماندهی‌شده و منسجم شد اما با این‌حال، سلسله اقدامات و مواضع شماری از رهبران تاریخی آن که در واقع نوعی حرکت به سمت عقب محسوب می‌شد، موجبات آشگفتی در ساختار جماعت اسلامی را فراهم آورد و اعتماد میان اعضای جنبش و رهبران آن را خدشه‌دار ساخت.

۸ـ پس از ظهور و بروز انقلاب، جماعت اسلامی توانست بخشی از فعالیت‌های خود را احیاء سازد. بدین‌ترتیب، این جنبش با تکیه بر پشتوانه تاریخی خود در شکل‌گیری صحنه کلی در کشور نقش‌آفرینی کرد. با تمامی این‌ها، جماعت اسلامی به دلیل عدم برخورداری از خدمات جوانان جدیدی که قادر به ادامه مسیر مذکور باشند، نتوانست خود را به به عنوان یک بازیگر اصلی مطرح سازد.
9ـ پشتوانه تاریخی جماعت اسلامی بزرگ‌تر از تأثیر میدانیِ کنونی این جنبش است و این مسأله نیز به چند عامل بازمی‌گردد. به عنوان نمونه، اعضای جماعت اسلامی در عنفوان جوانی‌شان در دهه‌های گذشته از روحیه خطرپذیری و آمادگی برای ورود به چالش‌ها برخوردار بودند اما با گذشت چند دهه از سرکوب‌ها، بازداشت‌ها و کشتارها، روحیه سابق را از دست دادند. بدین‌ترتیب، عناصر سرکوب‌شده و بازداشت‌شده جماعت اسلامی پس از آزادی از زندان، خود را در برابر مشکلات متعدد و موجی از تعقیبات امنیتی دیدند. براین اساس، ورود مجدد به صحنه مواجهه همچون گذشته برای عناصر جماعت اسلامی سخت شده است و این جنبش برقراری آرامش را به مواجهه‌ای دوباره ترجیح می‌دهد.