علویان در سوریه: هویت جمعی در کشاکش ترس و مقاومت

روش ارائه سخنان یکی از علویان به نویسنده، بر تسلط سنی‌ها تأکید دارد. در روایت تاریخ و باورهایشان، علویان بر آزار و سرکوب از سوی سنی‌ها تأکید می‌کنند. در حالی که گفتمان علوی اسلامی تلاش می‌کند تا با بازآرایی عناصر مرتبط با نقاط اعتقادی، سلطه سنی‌ها را به چالش بکشد، گفتمان علوی انتقادی فراتر از این می‌رود و با ادعاهای خاص بودن خود، تعریفی روشن‌تر از هویت خویش ارائه می‌دهد. این در حالی است که با گفتمان رسمی تفاوت دارد؛ چرا که گفتمان رسمی سعی دارد علویان را به زور در چارچوب مذهب سنی وارد کند و حتی به انکار اصولی می‌پردازد که گفتمان‌های علوی اسلامی و انتقادی به آن‌ها اعتراف دارند.

ساختار جامعه

لزومی ندارد که هویت علوی همیشه در مرکز توجه قرار بگیرد؛ همانطور که در مورد دیگر هویت‌ها هم اینطور است، هویت علوی تنها در برخی شرایط خاص برجسته می‌شود و اغلب توسط هویت‌های دیگر تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. هنگامی که از علوی‌ها پرسیده می‌شود که «چه کسانی هستند؟»، به نظر می‌رسد که هویت طایفه‌ای آن‌ها اولویت اولشان نیست. آن‌ها بیشتر بر هویت سوری، عربی و اسلامی خود تأکید دارند، اما در عین حال، ویژگی خاص خود را به عنوان یک گروه آزاد در میان جمعیت بزرگی (سنی‌ها) که به نظر می‌رسد آزادی کمتری دارند، مطرح می‌کنند.

خطاب علوی‌ها در زمینه آزادی به روایتی خاص اشاره دارد که ریشه‌های آزادی را به اروپا مرتبط می‌کند. در حالی که خطاب علوی اسلامی، آزادی را با اصطلاحات دینی بیشتری توضیح می‌دهد و آن را در بستر وسیع‌تری از منظر عربی قرار می‌دهد. با این حال، در هر دو حالت، آن‌ها خود را از سنی‌ها متمایز می‌کنند.

علوی‌ها اغلب از تردید و عدم اعتماد خود به اهل سنت و از دشمنی تاریخی که اهل سنت با آن‌ها داشته‌اند، سخن می‌گویند. نویسنده متوجه شد که افرادی که در شهر لاذقیه با آن‌ها صحبت کرده بود، بازتر و پذیراتر از افرادی بودند که در روستاهای علوی در کوه‌های نصیریه با آن‌ها گفتگو کرده بود.

در نهایت، علوی‌ها هویت خود را به‌عنوان هویتی که تحت فشار سلطه و تسلط اهل سنت در تعریف مسلمان بودن قرار دارد، ارائه می‌دهند. این احساس محاصره هویت در مناطقی که علوی‌ها خود را در معرض قضاوت منفی اهل سنت می‌بینند، گسترش می‌یابد، به ویژه در شهرها و روستاهای مختلط در سواحل.

بناء سیاست

در هویت علوی، یک نقطه آغاز وجود دارد که تمامی تحلیل‌ها حول آن می‌چرخند، و آن تهدیدی است که این جماعت از سوی اکثریت سنی احساس می‌کند. این احساس تهدید از طریق یک روایت تاریخی که به‌طور شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده، ساخته شده است.

علوی‌ها به شورش اخوان‌المسلمین در اواخر دهه ۱۹۷۰ به‌عنوان دلیلی برای اثبات درست بودن دیدگاهشان نسبت به سنی‌ها اشاره می‌کنند، و بر این نکته تأکید دارند که این درگیری یک جنگ طایفه‌ای بوده است؛ چیزی که به‌طور واضح با رویکرد رژیم که تلاش کرد این درگیری را در قالب‌های سیاسی تعریف کند، مغایرت دارد تا شعارهای دینی را انکار کند.

تاریخ جدید این درگیری، به روایت‌های تاریخی علوی‌ها ویژگی معاصر می‌دهد. افزون بر این، داستان‌های آنها از روابط با سنی‌ها، هر روایت تاریخی را با اطمینان تأیید می‌کند. این وقایع پرسش‌هایی را مطرح کرده است: آیا رژیم علوی است؟ برخی از علوی‌ها بر نقش طایفه‌شان در تحولات اخیر سوریه در چارچوب پروژه‌ای سوری تأکید دارند نه پروژه‌ای علوی، در حالی‌که برخی دیگر از علوی‌ها نقدهایی به علوی‌های حاکم دارند که آنها نقش مرکزی زیادی در دولت ایفا کرده‌اند. چنین نقشی ممکن است بازتاب منفی بر تمام جماعت داشته باشد، و این همان چیزی است که آنها از آن می‌ترسند و نگران‌اند که در آینده بهای آن را بپردازند.

در گفتگو با شخصیت‌های علوی درباره رابطه طایفه با رژیم، تمامی علوی‌هایی که نویسنده با آنها صحبت کرده، بیان می‌کنند که از رژیم سودی نبرده‌اند. صحبت‌های آنها بیشتر حول مسئله هویت دینی می‌چرخد؛ چرا که برخلاف سنی‌ها که رهبران دینی دارند و مقامات دولتی به‌طور منظم با آنها تعامل می‌کنند و از این طریق می‌توانند سوالات عمومی در رابطه با هویت خود مطرح کنند، رژیم علوی‌ها را به‌عنوان تابعان قوانین شریعت سنی در نظر می‌گیرد، خواه آنها بخواهند یا نه. بنابراین، علوی‌ها احساس می‌کنند که فرصتی برای چالش‌کشی نسبت به تسلط گفتمانی سنی ندارند، چرا که تا زمانی‌که طایفه علوی هیچ نمای عمومی دیگری جز رژیم ندارد، نمی‌توانند چنین کاری کنند.

حافظ اسد درک کرد که برای باقی ماندن در قدرت به حمایت طایفه خود نیاز دارد، اما سپس متوجه شد که تکیه بر موضوعی که به‌راحتی می‌توان آن را دستکاری کرد، مانند دین، خطرناک است. از این‌رو، او برای مهار این خطر در حکومتش، سیاستی سرکوبگرانه برای سنی کردن طایفه علوی را اعمال کرد، اما این سیاست موفق نشد زیرا از ابتدا برای موفقیت طراحی نشده بود.

در حالی‌که اسد و گروهش در قدرت به تبلیغ سیاست ادغام می‌پرداختند، در همان زمان به‌طور سیستماتیک فرهنگ جدایی و تفکیک میان علوی‌ها و سنی‌ها، و همچنین میان طوایف و گروه‌های قومی و دینی مختلف را بنا می‌کردند.

هدف واقعی این سیاست هرگز همگرایی با اهل سنت یا ایجاد پذیرشی از سوی آنان نسبت به علویان نبود، بلکه دلیل اصلی آن، محروم کردن علویان از هرگونه عقیده دینی منسجم و ریشه‌داری بود که ممکن است روزی تهدیدی جدی برای حکومت اسد محسوب شود. هدف این بود که آنان به قبایلی پراکنده و بی‌هویت تبدیل شوند که تنها بر اساس میزان وفاداری‌شان به حاکمیت، ارزش‌گذاری شوند.

اما این گفتمان‌ها چه تأثیری بر هویت علوی دارند؟ در واقع، گفتمان‌ها نقش کلیدی در شکل‌دهی به هویت‌ها ایفا می‌کنند، چراکه هویت‌ها محصول گفتمان‌هایی هستند که واقعیت اجتماعی را می‌سازند. هنگامی که گفتمان‌های علوی به‌عنوان گفتمان‌هایی در تضاد با سلطه اهل سنت تعریف می‌شوند، بدین معناست که هویت علوی نیز به همین شیوه ساخته شده است.

هویت جمعی علویان بر اساس دوگانه “ما” و “آن‌ها” شکل گرفته است، که در این چارچوب، اهل سنت به‌عنوان گروهی تعریف می‌شوند که علویان هویت خود را در نسبت با آن‌ها بازمی‌شناسند. درواقع، اهل سنت همان “دیگریِ بنیادین” برای علویان هستند، یعنی هر آنچه که علویان نیستند.

در اینجا “دیگریِ بنیادین” به این معناست که اهل سنت برای علویان فقط یک گروه متفاوت یا مخالف نیستند، بلکه وجود آن‌ها باعث شکل‌گیری تضاد و کشمکش هویتی می‌شود. این موضوع باعث می‌شود که علویان نتوانند یک هویت مستقل و پایدار برای خود بسازند، زیرا هویت آن‌ها همیشه در برابر و در مقایسه با اهل سنت تعریف می‌شود.

به همین دلیل، هویت علوی بیشتر از اینکه بخشی از زندگی روزمره‌شان باشد، تبدیل به یک ابزار دفاعی می‌شود. یعنی علویان زمانی که احساس خطر و تهدید می‌کنند، بیشتر به هویت خود پناه می‌برند و به آن اهمیت می‌دهند.