بازتاب شکست انتخاباتی اخوانالمسلمین مراکش در رسانههای دنیا؛ پیروزی برای دموکراسی؟!
نرگس حجتی
شکست حزب اسلامگرایان مراکش ظاهرا سقوط آخرین قطعه از دومینوی شکستهای اسلامگرایان در شمال آفریقا بود که بعداز بهار عربی یکییکی به قدرت رسیده و از دور خارج شده بودند. این ظهور و افول نه اولین و نه آخرین مورد از فعالیتهای سیاسی اسلامگرایان در شمال آفریقا بوده است؛ اما تجربیات این شکستها اگر مورد استفاده قرار بگیرد موجب خیزش ققنوسهای قدرتمندی از گروههای اسلامی در این منطقه خواهد شد. در ادامه گزارشی از واکنش برخی از رسانهها (عمدتا لیبرال) به نتایج انتخابات مراکش ارائه شده است.
8 سپتامبر 2021 (17 شهریور 1400) انتخابات سراسری مراکش برای انتخاب 395 نماینده برگزار شد. اما نه خود انتخابات بلکه نتیجه آن بود که توجه بسیاری از رسانهها را به خود جلب کرد و تحلیلهای مختلفی نیز در این زمینه ارائه شد. بعد از یک دهه حکمرانی حزب اسلامگرای «عدالت و توسعه» در این انتخابات این حزب تقریبا بیشتر کرسیهای پارلمان را از دست داد و با کسب 13 کرسی از جایگاه اول به جایگاه هشتم در دنیای سیاست مراکش سقوط کرد. توجه رسانههای لیبرال به این مساله و رضایتمندی آنها از پیروزی لیبرالها بر اسلامگرایان در اخبار آنها کاملا نمایان بود. با اینکه به زعم خودشان حزب اسلامگرای مراکش یکی از معتدلترین و در عین حال کمکارکردترینها در پیشبرد اهداف اسلامی بود اما بازهم حضورش در فضای سیاسی یک کشور گویی خاری بود در چشم بسیاری.
تعبیر العربیه از شکست اسلامگرایان و پیروزی لیبرالها اینگونه بود: «حزب اسلامگرای عدالت و توسعه با کسب 13 کرسی و احراز جایگاه هشتم احزاب حاضر در پارلمان، شکست سختی را متحمل شد. پیروزی حزب تجمع ملی لیبرالها و شکست بیسابقه حزب عدالت و توسعه بازتاب مثبتی در جامعه مراکش نیز داشته است.[1]»
فرانس 24 با کنایه به عدم توفیق این حزب در کنار زدن زبان فرانسه، کارکرد این حزب را زیر سوال برد: «حزب توسعه و عدالت علیرغم اینکه از سال 2011 بزرگترین حزب بوده است، نتوانسته قوانینی را که با آن مخالف بود کنار بزند، از جمله استفاده از زبان فرانسوی در آموزش و پرورش و استفاده از مواد مخدر در مصارف پزشکی.»[2]
نیویورک تایمز با توجه به شکست اسلامگرایان در انتخابات مراکش گریزی به صعود و نزول احزاب اسلامگرا در کشورهای مختلف در یک دهه گذشته زده و سرنوشت سیاسی این گروه را در مراکش به سرنوشت همنوعانش در کشورهای دیگر همچون مصر و تونس تشبیه کرده است. این سایت نیز در تحلیل خود به عدم کارایی حزب اسلامگرا در پیشبرد اهدافش در مراکش اشاره کرده است: «در مراکش، اسلامگرایان معتدل پیشرفت چندانی در برنامههای خود نداشتند، زیرا وزارتخانههای کلیدی مانند امور خارجه و صنعت تحت کنترل احزاب دیگر بودند. هنگامی که پادشاه مراکش سال گذشته تصمیم گرفت با اسرائیل برای عادی سازی روابط معامله کند، هیچ کاری از سوی اسلامگراها برای متوقف ساختن حرکتی که به شدت با آن مخالف بودند انجام نشد.»
این تحلیل حاکی از آن است که وقتی حزبی – در هرجای دنیا که باشد- نام اسلام را با خود یدک میکشد، از او انتظار میرود که مواضع ضد اسرائیلی روشنی داشته باشد. گویی مولفه دشمنی با اسرائیل معیاری برای سنجش کارکرد یک حزب اسلامی شده است. در مراکش نیز انفعال حزب «توسعه و عدالت» در قبال عادیسازی روابط با اسرائیل چهره ضعیفی از این حزب را در اذهان عمومی به نمایش گذاشت. در این زمینه نیز نیویورک تایمز آورده است: «اکثر مراکشیها در سراسر کشور… دیدند که اسلامگرایان قدرت واقعی کمی دارند.»[3]
با این وجود نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که نظام حاکم بر مراکش سلطنت مشروطه است و قدرت واقعی در اختیار پادشاه این کشور قرار دارد. قدرتی که با نتیجه انتخابات فعلی افزوده شده است. طبق تحلیل نیویورک تایمز آزادی بیان در این کشور به حدی محدود است که تنها راه موجود برای اعتراض عدم شرکت در انتخابات است.
خبرگزاری رویترز نیز رضایتمندی خود از نتیجه انتخابات در مراکش را با این تیتر به نمایش گذاشت: «لیبرالها بیشترین کرسیها را در انتخابات پارلمانی مراکش به دست آوردند و اسلامگرایان را مغلوب کردند.» این رسانه از زبان یکی از وزرای سابق حزب «توسعه و عدالت» مدعی شد که این حزب در انتخابات پیروز نشود وارد اپوزیسیون خواهد شد.[4]
در این بین واکنش الجزیره به انتخابات مراکش جالب توجه بود. الجزیره در روز انتخابات و چند ساعت پیش از پایان انتخابات خبری در این باره منتشر کرده بود که اولا بر مشارکت پایین و بیانگیزگی مردم برای شرکت در انتخابات تاکید داشت، ثانیا از زبان عثمانی، نخست وزیر وقت مدعی شده بود که قوانین و اصلاحات جدید درواقع توطئه احزاب رقیب و حکومت برای بیاثر کردن رای مردم و کاهش سهم حزب عدالت و توسعه بوده است.[5] طبق آنچه در این خبر آمده بود نظرسنجی انتخاباتی در مراکش ممنوع است؛ بنابراین طرح این فرضیه که الجزیره بر اساس نظرسنجیها نتیجه انتخابات را تا حدودی میدانسته و زمینه را برای پذیرش شکست اسلامگرایان فراهم میکرده، مردود است. طبق قانون جدید احزاب کوچکتر هم امکان حضور در پارلمان را خواهند داشت اما از طرفی احتمال اجماع و ائتلاف نیز به خاطر پراکندگی آراء و نظرات کمتر خواهد شد.
گاردین از زبان آخانوش، میلیاردری که رئیس حزب پیروز بوده و اکنون رئیس دولت شده است عنوان کرد که نتیجه انتخابات «پیروزی برای دموکراسی» است.[6] گاردین نیز علت قدرت گرفتن حزب اسلامگرا را به بهارعربی نسبت داده است و پیشبینی کرده است که شکست فعلی این حزب را به سوی اپوزیسیون شدن سوق خواهد داد. از طرفی قانون اصلاحات را عاملی برای افزایش مشارکت مردم در انتخابات و نیز رفع شکاف طبقاتی عنوان کرده است.
در مجموع از نکات برجسته شده در رسانهها فوق میتوان نتیجه گرفت که آنچه باعث شد حزب اسلامگرا در مراکش به قدرت برسد خیزش گروههای اسلامگرا در کشورهای اسلامی شمال افریقا بود. در نتیجه این حرکت جهان اسلامی پادشاه مراکش برای در امان بودن از اثرات بهار عربی اصلاحاتی در ساختار سیاسی انجام داد که منجر به قدرت گرفتن احزاب اسلامگرا شد. اما بعد از سقوط و افول این گروهها در کشورهای دیگر نظام پادشاهی مشروطه در مراکش نیز به طیب خاطر رسید و بازهم با اصلاحاتی دیگر گروههای اسلامگرا را از دور خارج کرد. یکی از استدلالات رسانهها به عدم اقبال مردم به حزب «عدالت و توسعه» عدم کارآیی این حزب در رسیدن به اهداف خود از جمله عدم توانایی در ممانعت از عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی و نیز عدم توانایی در رفع مشکلات مردم بود. اگرچه این دو عامل بی تاثیر در کنار رفتن این حزب نبود اما مسیر تاثیرگذاری آن نه از پایین به بالا بلکه دستوری و از بالا بوده است. به عبارت دیگر با توجه به رسانهای شدن قراردادهای مراکش و اسرائیل برای توسعه و تولید پهپادهای انتحاری[7] بعد از انتخابات میتوان این فرضیه را مطرح کرد که بر سر کار بودن حزب توسعه و عدالت به عنوان یک حزب اسلامگرا چندان هم در مراکش بیتاثیر نبود و لااقل موی دماغ نظام پادشاهی بوده است. در این زمینه سرعت گرفتن رفت و آمدهای مسئولین دو کشور و این جمله بوریطه، وزیر خارجه مراکش نیز موید دیگری برای فرضیه مطرح شده است: «عادیسازی روابط با اسرائیل اتفاق تاریخی است که باید آن را جشن گرفت، این رخداد تاریخی امید جدیدی ایجاد کرد و راه را برای حرکتی بیسابقه باز کرد.»[8]
نتیجه آنکه اگرچه حزب عدالت و توسعه مراکش به زعم عدهای از لیبرالترین احزاب اسلامی است و به عقیده عده دیگری کارکرد چندانی در دستیابی به اهداف خود نداشته است اما با نگاهی به عبارات به کار رفته در جبهه رسانهای لیبرال میتوان فهمید که به هرحال این حزب اسلامگرا اهداف کلان جهان اسلام از جمله مقابله با اسرائیل و مواجه با نفوذ بیش از پیش فرهنگ غربی را ر برنامههای خود داشته است. و این یعنی بازی در زمین اسلامگرایان در سراسر دنیا! اما مساله آنجاست که این واقعیت و اهمیت آن را مخالفین احزاب اسلامی بیشتر از فعالین اسلامگرا درک کرده و برای آن تلاش رسانهای به کار بردهاند.
نکته قابل توجه دیگر در تحلیلها تاکید بر عدم کارایی یک حزب اسلامی برای حل کردن مشکلات مردم بود. این واقعیت که در عالم سیاست در حال حاضر بزرگترین رقیب اسلامگرایان، لیبرالها هستند بر کسی پوشیده نیست. نه تنها در مراکش بلکه در دیگر کشورهای اسلامی که اخیرا با مشکلات اقتصادی زیادی دست و پنجه نرم میکنند نیز هنگام کنار زدن احزاب اسلامگرا (چه با کودتا چه روشهای دیگر) بر این مساله تاکید زیادی میشد. از نظر روانشناسی اجتماعی و حافظه تاریخی جامعه این نوع برخورد باعث میشود حداقل تا یک نسل اقبالی به احزاب اسلامگرا نباشد.
همانطور که بهار عربی- اسلامی نشان داد گرایش مشترک دومینووار به احزاب اسلامگرا در نقاط مختلف قدرت حضور در عرصه سیاسی خواهد داد. اگر این احزاب به این قدرت جمعی خود پی ببرند میتوانند آگاهانه از آن برای اهداف مشترک دیگر چون مواجهه با اسرائیل استفاده کنند. حتی در حل مشکلات داخلی نیز میتوانند به این قدرت جمعی تکیه کنند و از نوعی سیاست عاطفی بهرهمند شوند. ارسال سوخت از ایران به لبنان در نتیجه رایزنیهای حزبالله برای پای کار آوردن تجار شیعه و تعامل با ایران، نمونه روشنی از این روش بود.
علی ای حال حزب اسلامگرا در مراکش شکست خورد اما بر همه احزاب اسلامگرا در کشورهای اسلامی و فعالین اسلامگرای دغدغهمند در مراکش است که با بررسی ابعاد مختلف این شکست از تجربیات آن برای احزاب اسلامی جهان اسلام بهره گیرند.
پانوشت:
[1] https://farsi.alarabiya.net/international/2021/09/10/
[2] https://www.france24.com/en/middle-east/20210909-islamists-suffer-crushing-defeat-in-moroccan-parliamentary-elections
[3] https://www.nytimes.com/2021/09/08/world/africa/morocco-elections.html
[4] https://www.reuters.com/world/liberals-win-most-seats-moroccos-parliamentary-election-routing-islamists-2021-09-09/
[5] https://www.aljazeera.com/news/2021/9/8/elections-kick-off-in-morocco-amid-widespread-apathy
[6] https://www.theguardian.com/world/2021/sep/11/moroccos-king-appoints-billionaire-akhannouch-to-head-government-after-election-win
[7] https://www.isna.ir/news/1400062720052/
[8] https://www.isna.ir/news/1400062719648/