مراسم محرم و اعتقادات مربوط به آن در بین فرقه بکتاشی و علویان ترکیه

به گزارش شعوبا، بکتاشیه از شاخه‌های علویون هستند که در ترکیه امروزین حضور بسیار داشته و جزو اقلیت‌های آناتولی محسوب می‌شوند. دکتر مهدی جمالی فر استاد دانشگاه و عضو هیات علمی دانشگاه مذاهب اسلامی در باره آنها می گوید:

بعد از جنگ ملازگرد در دوره سلجوقیان در 463، سلجوقیان سیاست تُرکیزه کردن آناتولی را در پیش می‌گیرند و ترکمن‌ها را به آن‌جا می‌فرستند تا غلبه جمعیتی صورت گیرد. عده‌ای از مهاجران به شهر و عده‌ای به روستاها می‌روند و کوچ‌نشین می‌شوند. اهل شهر با شریعت و اهل مدرسه، پیوند خاصی برقرار می‌کنند ولی کوچ‌نشینان و روستائیان این پیوند را نداشتند و به همین دلیل، یک اسلام عامیانه در آنها شکل می‌گیرد. در همین دوره، جنبشی به نام جنبش بابائیه از سوی دراویش و باباها علیه ظلم‌هایی که به ترکمانان کوچ‌نشین بود، در آناتولی شکل می‌گیرد که شکست می‌خورد. یکی از بازماندگان این جنبش، حاجی بکتاش ولی بودکه به روستایی پناهنده می‌شود و بعداً پیروانی پیدا می‌کند و بکتاشیه پایه‌گذاری می‌شود.

بعد از مرگ بکتاش، اختلافی درمورد ازدواج کردن یا نکردن او پیش می‌آید. این اختلاف باعث می‌شود عده‌ای پیروانش را فرزندان بکتاشیه بگویند به نام بکتاشیان چلبی و عده‌ای هم، قائل به فرزندان معنوی او بودند که باباها شدند. افرادی که ما به آن‌ها علوی می‌گوییم، از بکتاشیان چلبی هستند. بکتاشی‌گری با علوی‌گری، مشترکاتی در مقدسات، عبادات و بسیاری از بنیان‌های اعتقادی دارند. اما تفاوت‌هایی هم دارند. آن دسته از بکتاشیان کوچ‌نشین، به مرور با عثمانیان زاویه پیدا کردند و در مقابل، بکتاشیان شهری، به دربار عثمانی نزدیک شدند. همین دوگانگی باعث شد وقتی صفویان وارد آناتولی شدند و شروع به تبلیغات کردند، ترکمانان پیرو طریقت بکتاشی چلبی، جذب آن‌ها شوند. هر علوی، بکتاشی است. بعضی بکتاشی‌ها علوی‌ها و برخی علوی نیستند. درحقیقت پایه اعتقاد علوی‌ها، بکتاشی است. بعد از وقایع حذف ینی‌چری‌ها، این دو به مرور به هم نزدیک شدند و حتی علیه عثمانی، با همدیگر همکاری کردند.

محرم در میان بکتاشی‌ها 

سوگواری فرقه بکتاشی تنها به صورت گریه‌های آرام برگزار می‌شود هرگز با شیون و زاری همراه نیست سوگواری به صورت عملی عبادی و به شکل روزه و امساک از غذا و خودداری از انجام بعضی امور انجام می‌شود. در میان پیروان بکتاشی  اصلی -ترین سوگ مصیبت کربلا را به صورت روزه‌داری در ۱۰ روز اول ماه محرم می‌بینیم و بسیاری از آنان روزه‌داری در این ایام را عبادتی بزرگ می‌دانند. عده‌ای نیز ۱۲ روز روزه می‌گیرند و هر روز برای یکی از ائمه؛ زیرا داستان زندگی ائمه داستان شهادت‌های بی‌وقفه‌ای است.

در میان بعضی طوایف علوی روزه ماه محرم تا ۱۵ روز طول می‌کشد؛ ۱۲ روز به خاطر ۱۲ امام و سه روز به خاطر شهادت دو فرزند مسلم بن عقیل. یک نوع روزه دیگری در ماه محرم مرسوم است به نام اوگون دورما اورجی که دو شبانه روز تمام بی‌وقفه طول می‌کشد. در این روزه طولانی روزه‌داران فقط مجازند به هنگام شب سه قاشق چای‌خوری سوپ بخورند. گشودن این روزه طولانی باید به وسیله نمک باشد و غذای اصلی افطاری عبارت از نوعی آش است که در آن نان فطیر می‌ریزند.

صرف نظر از امساک مردم این منطقه گاهی از بسیاری از امور روزمره نیز دست می‌کشند؛ مانند به کار بردن صابون، تراشیدن ریش، نگاه کردن در آینه، استعمال عطر، آواز خواندن، نواختن آلات موسیقی، خندیدن و تفریح کردن، نوشیدن مشروبات الکلی، کشتن حشرات، هم خوابگی، استعمال دخانیات و بسیاری از اعمال عادی دیگر در ایام روزه غیر مجاز است.اکثریت روزه‌داران از اول روز نهم یا بعد از ظهر روز دهم یعنی عاشورا از خوردن آب امساک می‌کنند.

یکی دیگر از مراسم‌های مشهور محرم تهیه نوعی غذاست که معمولاً در روز عاشورا می‌پزند و آن را عاشوره می‌نامند. تهیه این غذا به منظور یادآوری گرسنگی ستمدیدگان کربلاست. غذا در بخش‌های مختلف ترکیه اسم‌های مختلف دارد؛ از قبیل حدیک،حادک، حاتک، حدیک آشی و مانند آن که همه این کلمات به معنای بلغور گندم پخته است.

در شب عاشورا،مـریدان گرد هم می‌آیند و در حالی که‌ مرثیه‌هایی‌ به یاد امام حسین‌(ع)به‌ آواز می‌خوانند. سه اثر مهم در این زمینه وجود دارد. دکتر جمالی فر در این باره می‌گوید:

اصلی‌ترین منبع، حدیقه‌السعداء است که ازسوی فضول بغدادی، شاعر بزرگ علوی با ترجمه روضه‌الشهدای ملاحسین کاشفی انجام شده است. پیوند جالبی میان این دو اثر هست. به این معنا که روضه‌الشهدا اولین مقتل فارسی و حدیقه‌السعداء با ترجمه این اثر، اولین مقتل ترکی می‌شود. کتاب بعدی، کنزالمسائل نوشته میرزا محمدتقی دربندی است که با تکیه بر روضه‌الشهدا و حدیقه‌السعداء نوشته شده است. نوشته بعدی، اثر فضل‌الله رحیمی با عنوان گلزار حَسنِین است.

آش مـخصوص‌ عاشورا،در دیگ‌های بزرگی کـه«قـازان»می‌نامند،می‌جوشد. در تکهء حاجی بکتاش نزدیک«کارشهر» (Karsehir) که مرکز تجمع بکتاشی‌ها و نیز مدفن حاجی بکتاش،بنیانگذار فرقهء بکتاشی است‌،دیگ بسیار بزرگی وجود داشته که تنها برای آش‌ «عاشورا»مورد اسـتفاده قرار می‌گرفته است.این دیگ هم اکنون‌ در موزهء مردم‌شناسی آنکارا نگهداری می‌شود.در این مراسم‌ ابتدا،اداره‌کنندهء مراسم‌ که‌«بابا»نامیده می‌شود با قاشق بزرگی‌ محتویات دیگ را به هم می‌زند و بعد از او،سـایرین بـه نوبت قاشق‌ را در میان دیگ می‌گردانند و نزدیک صبح،دیگ آش طی‌ تشریفاتی‌ از‌ روی اجاق برداشته می‌شود آنگاه همهء مریدان به دور دیگ حلقه می‌زنند.یکی از آنان که صدای خوشی دارد اشعاری در مناقب حسین(ع)می‌خواند.پس از آن«بـابا»دعـایی‌ می‌خواند‌ تا نوبت به توزیع غذا بین حاضران برسد که دور هم حلقه می‌زنند و به خوردن مشغول می‌شوند.

دکتر مسعود صدرمحمدی پژوهشگر امور ترکیه درباره جایگاه هویتی محرم و عاشورا در میان علویان می گوید:

زیست معنوی علوی ها به طرز قابل توجهی وابسته به عاشورا است. یعنی مسأله عاشورا و امام حسین (ع) بیش از آنکه مسأله آیینی و مناسکی برای علویان باشد، به‌مثابه یک مسأله هستی‌شناسانه است. آنها براساس مناسکی که برای عاشورا انجام می‌دهند، هویت خود را از دیگران جدا می‌کنند. به همین دلیل است که مناسک دهه محرم، یک جایگاه مرکزی و محوری در هویت علویان دارد.