ترکیه و قفقازکشور شناخت

کارکرد خیریه‌ها برای ترکیه؛ هم دیپلماسی عمومی هم سود اقتصادی!

مسعود صدرمحمدی

نمیشود در خاورمیانه زیست و یا اروپا و آفریقا را از نظر گذراند و به توان ترکیه در این مناطق بی‌توجه ماند. ترکیه امروز فارغ از هر بحث سیاسی و دیپلماتیکی در مقایسه با ترکیه 20 سال پیش ترکیه ای موجه تر، کاریزماتیک‌تر و فعال‌تر است. مردم کشورهای منطقه نگاه مثبت‌تری به ترکیه دارند، اروپائیان این کشور را به عنوان کشوری امن برای سیاحت انتخاب می‌کنند و آفریقایی‌ها برای تحصیل و کار در این سامان به رقابت با یکدیگر می‌پردازند. طبیعی است که بهبود چهره ترکیه در جهان نتیجه مستقیم سیاست‌های کلان اقتصادی و اجتماعی دولت حاکم بر این کشور است که اقتصاد ترکیه را از یک اقتصاد ضعیف و بیمار تا یکی از 20 اقتصاد برتر جهان ارتقا داد. اما زمانی که به صحنه تحولات منطقه ای و جهانی توجه کنیم متوجه خواهیم شد که جنس کاریزمای ترکیه بیش از آنکه منظری ایدئولوژیک، سیاسی و اقتصادی صرف داشته باشد جنسی متفاوت دارد. جنسی آمیخته با متن زندگی و در دسترس که همین ویژگی جذابیت دو چندانی برای این کشور به همراه آورده است. این همان چیزی که نتیجه طبیعی یک دیپلماسی عمومی فعال و موفق است. این ویژگی و رنگ مخصوص فعالیت های ترکیه باعث شده است تا به رغم فراز و نشیب های متعدد و عقب گردهای متفاوتی که دولت این کشور در حوزه دیپلماسی تخصصی داشته باشد اما خلل چندانی به چهره این کشور در میان مردم منطقه و جهان وارد نشود.

اما به راستی آنچه که امروز ما در منطقه و جهان از آن به عنوان موفقیت ترکیه در حوزه دیپلماسی عمومی یاد میکنیم موفقیتی است که صرفا متوجه دولت ترکیه باشد؟

توجه به فعالیت های عمومی ترکیه نشان دهنده آن است که آنچه ما به عنوان یک خارجی از فعالیت «ترکیه» در منطقه و جهان یاد میکنیم مجموعه ای از فعالیت های تشکل های مردم نهاد، سازمان های دولتی و نیمه دولتی، هولدینگ های تجاری و جماعات و طریقت های دینی و حتی پیمانکاری ترکیه برای پروژه های بین امللی اروپایی است. اما دولت ترکیه استفاده تخصصی خود را از این فعالیت های می‌برد. یعنی بزرگترین هنر دولت ترکیه تجمیع، ساماندهی، مسیردهی و برداشت حداکثری نتایج از فعالیت های مجموعه عوامل فعال در این حوزه است.

جنس کاریزمای ترکیه بیش از آنکه منظری ایدئولوژیک، سیاسی و اقتصادی صرف داشته باشد جنسی متفاوت دارد. جنسی آمیخته با متن زندگی و در دسترس که همین ویژگی جذابیت دو چندانی برای این کشور به همراه آورده است. این همان چیزی که نتیجه طبیعی یک دیپلماسی عمومی فعال و موفق است. این ویژگی و رنگ مخصوص فعالیت های ترکیه باعث شده است تا به رغم فراز و نشیب های متعدد و عقب گردهای متفاوتی که دولت این کشور در حوزه دیپلماسی تخصصی داشته باشد اما خلل چندانی به چهره این کشور در میان مردم منطقه و جهان وارد نشود.

در این میان سازمان های مردم نهاد که علاوه بر خود ترکیه در حوزه بین المللی وارد فعالیت شده اند از نقشی برجسته برخودار هستند.

سازمان های مردم نهاد از سال 1924 یعنی ابتدای جمهوریت در ترکیه به رسمیت شناخته شده اند و دوره‌های تاریخی مختلفی را پشت سرگذاشته اند. این تشکیلات ها که بیشتر در قالب انجمن (dernek) و بنیاد (vakıf) تعریف میشوند در طول تاریخ جمهوریت بیشتر قالبی برای مقاومت مدنی شهروندان در برابر هجمه و فشار نظام لائیسیته بوده و محلی برای هم افزایی توان شهروندی به شمار رفته اند.

خیریه های ترکیه

از این رو به صورت سنتی طیف سنتی و اسلامگرا اصلی ترین و یا یکی از اصلی ترین منتفعین از حوزه آزادی های تشکیلات های مدنی و غیردولتی بوده است. در اکثر موارد جماعات دینی و حتی طریقت های صوفیانه با تاسیس بنیاد و انجمن هایی تلاش کرده اند تا فعالیت های سنتی خود را متشکل، سازمان مند و قابل تعریف در درون نظام لائیک ترکیه کنند. از این رو است که جمعیت قابل توجهی از مردم ترکیه که بر اساس آمار سال 2018 شامل قریب به 12 میلیون شهروند میشود در تشکل های مردم نهاد جای گرفته و در کنار فعالیت های رسمی (اداری یا غیراداری) به فعالیت های غیررسمی نیز می پردازند.

در تاریخ ترکیه همواره کودتاهای ارتش به عنوان یکی از ترمزهای حاکمیت در برابر گسترش فعالیت این تشکلها بوده و همواره پس از هر کودتایی شاهد کاهش قابل توجه در کمیت و کیفیت فعالیت های این تشکیلات ها بوده ایم که این نیز نشان دهنده ماهیت مردمی، غیرحاکمیتی و حتی گاه متعارض با حاکمیت این تشکیلات ها میتواند باشد. در این میان نباید از تاثیر تاریخی جریان چپ در شکل گرفتن گفتمان لزوم کار تشکیلاتی و نیز حرکت های سندیکایی غفلت کرد.

به صورت سنتی طیف سنتی و اسلامگرا اصلی ترین و یا یکی از اصلی ترین منتفعین از حوزه آزادی های تشکیلات های مدنی و غیردولتی بوده است.

سمن ها در ترکیه ماجراهای حقوقی مختلفی را از سرگذرانده اند اما مرحله نوین فعالیت های سازمان های مردم نهاد در این کشور با جدی شدن مذاکرات ترکیه برای حضور در اتحادیه اروپا و انجام اصلاحات اداری و دولتی در این حوزه آغاز میشود. در این دوره دولت ترکیه برای باز شدن فضای جامعه مدنی در کشور و امکان بهره برداری از توان شهروندان برای توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور عرصه نوینی از امکان فعالیت را در برابر تشکل های مردمی قرار میدهد که همین امر باعث افزایش 100 درصدی جمعیت متشکل در سازمان های مردم نهاد میشود. به طوری که در حالی که در سال 2004 و 2005 تنها 5 میلیون از شهروندان ترکیه در سمن ها فعالیت داشته اند این رقم در سالهای 2013 و 2014 به بیش از 10 میلیون میرسد. طبیعی است که این افزایش جمعیت سمن ها باعث نقش آفرینی بیشتر آنها در صحنه سیاسی و اجتماعی ترکیه شده و توان چانه زنی آنها را افزایش داده است. به طوری که در سالهای اخیر شاهد رشد قابل توجه انجمن هایی با رسالت دفاع از حقوق اقشار و گروه های مختلف در این کشور هستیم که این انجمن ها از جمعیت آتئیست ها تا جمیعت های حفظ ارزش های اسلامی را شامل میشود!

به عبارت دیگر سمن ها در ترکیه تبدیل به پلتفرمی برای رویارویی جناح های مختلف اجتماعی شده و مکانی برای بسیج توان خیابانی جریانات اجتماعی و سیاسی به سوی نهاد قدرت و اقدام ناظر به تاثیرگذاری شده است. شاهد مثال آشکار برای این وضعیت در افزایش بی سابقه یک و نیم میلیونی جمعیت سمن ها در ترکیه پس از حوادث پارک گزی است که از آن به عنوان تلاش برای براندازی دولت اسلامگرای ترکیه از طریق فشار خیابانی یاد میشود. با وقوع این حوادث و البته سرکوب آن، هم جناح لائیک که فعال این حوادث بود و هم جریان اسلامگرا که بار دیگر خود را در معرض تعرض لائیک های می‌دید به سوی تشکیلات سازی و حرکت متشکل روی آوردند.

این سمن‌ها به همان میزان که در صحنه سیاست و اجتماع داخل ترکیه تاثیرگذار بوده اند در حوزه فعالیت های بین المللی نیز از فعالیت قابل توجهی برخوردار بوده به عنوان نیروهای پیاده و میدانی دولت – ملت ترکیه در حوزه بین الملل اقدام کرده اند. نکته قابل توجهی که در این میان نباید از آن غفلت کرد برخلاف فضای داخل ترکیه که جریانات لائیک و اسلامگرا هر دو دارای فعالیت هستند، حاکمیت بلامنازع جریان های دینی و اسلامگرا در حوزه فعالیت های بین المللی است. جریان های اسلامگرا خصوصا از دهه 90 به این سو که شاهد فروپاشی شوروی و نیز جنگ بوسنی و همچنین گشایش بنگاه های زودبازده اقتصادی و صنایع کوچک ترکیه به بازارهای خاورمیانه و آفریقا بود بر اساس رویکردی امتی شروع به فعالیت در حوزه بین المللی کرده اند. نمود آشکار این فعالیت ها نخست در کمک به جنگ زدگان افغانستان و بوسنی و پس از آن ارسال کمک های غذایی به آفریقا بوده است.

فعالیت سمن های ترک در حوزه بین المللی به صورت کلی در حوزه فعالیت های بشردوستانه و خیریه قرار میگیرد که طبیعتا منظومه ای از فعالیت های فرهنگی و اقتصادی را نیز به همراه خود دارد.

حوزه بهداشت و درمان، آموزش و سوادآموزی، کمک های تغذیه ای، اسکان و سازندگی اصلی ترین حوزه فعالیت های سمن های بین المللی ترک در آفریقا، کشورهای نیازمند خاورمیانه و آسیای میانه و حتی جنوب شرق آسیا است. به عنوان مثال در حوزه بهداشت و درمان در آفریقا که شامل ساخت بیمارستان های بزرگ و کوچک، درمانگاه ها، اعزام گروه های پزشکی به مناطق دوردست، اعطای بورس های تحصیلی برای تحصیلات پزشکی به جوانان بومی و واکسیناسیون و… میشود علاوه بر اقدامات رسمی دولتی که شامل اقدامات وزرات بهداست و سازمان هلال احمر ترکیه است 7 تشکیلات مردم نهاد در حال فعالیت در آفریقا هستند.

نکته قابل توجهی که در این میان نباید از آن غفلت کرد برخلاف فضای داخل ترکیه که جریانات لائیک و اسلامگرا هر دو دارای فعالیت هستند، حاکمیت بلامنازع جریان های دینی و اسلامگرا در حوزه فعالیت های بین المللی است.

فعالیت های سازندگی همچون احداث چاه آب، راه های روستایی، مسجد، مدرسه و ساختمان های عام المنفعه میشود و نیز فعالیت های سوادآموزی که از مقطع پیش دبستانی تا بورس های تحصیلات عالی در ترکیه را شامل میشود نیز از دیگر فعالیت های این سمن ها به شمار می آید.

اما به راستی گردش مالی این تشکیلات ها چطور تامین میشود؟

توجه به فعالیت های این سمن ها در آفریقا نشان دهنده آن است که اگرچه آنها از امتیازات دولتی و همکاری های حکومتی بی بهره نیستند اما این تشکیلات ها با تشکیل ساختار نظام مندی برای فعالیت‌های اقتصادی شان ضمن تامین مالی فعالیت های خود تبدیل به واسطه ای برای فعالیت بنگاه های کوچک تولیدی ترک در کشورهای دوردست شده اند و نیز نقش کانال انتقال ثروت خیریه شهروندان به مناطق مورد نیاز را ایفا میکنند. در این میان طبیعی است که دولت ترکیه نیز به واسطه سفارتخانه های خود نقش تسهیلگری را برای این تشکیلات ها بر عهده گرفته است.

خیریه های ترکیه

این سمن ها با جلب کمک های مردمی (خصوصا در موارد بحرانی کمک به جنگ زدگان که در موضوع سوریه و عراق نمود بیشتری یافت) تلاش میکنند تا ضمن انتقال کمک های مردم ترکیه و نیز خصوصا ترکهای ساکن اروپا و آمریکا به محل های نیاز ضمن تامین وجاهت خود در نزد مردم مقصد در مبدا (ترکیه) نیز سطح تشکیلات خود را افزایش دهند. نمونه این وضعیت را در مساله عید قربان شاهد هستیم که تشکیلات های مردمی ترک با تدبیر مکانیزم انتقال گوشت های قربانی به آفریقا نهضت تامین غذایی مسلمانان و غیرمسلمانان آفریقایی را به راه انداخته اند.

این تشکیلات ها همچنین با توجه به حضور میدانی در کشورهای آفریقایی و غیرآفریقایی دوردست و نیز دسترسی به نیروی انسانی بومی که در پی یافتن شرایط و امکانات فعالیت برای خود است به عنوان بازاریاب شرکت های خرد ترک که خود یا امکان حضور مستقیم و فعالیت تجاری در آن کشورها را نداشته و یا چنین فعالیتی برای آنان مقرون به صرفه نیست نقش واسطه گری را برعهده میگیرند. در این حالت یک مثلث که شامل تولیدکننده خرد ترک، واسطه و بازار مصرفی مقصد است ایجاد میشود که هر سه این اضلاع از این فعالیت سود می‌برند. به عبارت دیگر هم تولیدکننده خرد ترک امکان گشایش به بازارهای بین المللی را پیدا میکند، هم سمن خیریه امکان نفع اقتصادی و تامین مالی فعالیت هایش را پیدا میکند و هم افراد وابسته به این سمن در جامعه مقصد امکان اشتغالزایی پیدا کرده از وابستگی به سمن خارج شده تبدیل به نیروی انسانی این سمن میشوند. همین وضعت در مورد شرکت های عمرانی نیز صادق است و پیمانکاران ترک با وساطت این سمن ها امکان حضور در کشورهای دوردست را به دست می آورند.

از مهمترین حوزه هایی که ترکیه در 10 سال گذشته به خصوص در آن سرمایه گذاری کرده است بورس های تحصیلی برای جوانان کشورهای نیازمند است که بازدهی مثبت خود را به زودی به نفع ترکیه نشان داد به طوری که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در یکی از سخنرانی های خود با افتخار اعلام کر در هر کشور آفریقایی که سفر میکنیم شاهد حضور دکترها، مهندس ها و اقشار تحصیلکرده و نخبگانی هستیم که فارغ التحصیل دانشگاه های ترکیه هستند.

نکته ای که در این میان ذکر آن خالی از لطف نیست این است که اردوغان در مقایسه با هم‌طرازان جهانی خود بیشترین سفر را به آفریقا داشته است.

به نظر میرسد سمن های اسلامی ترک مدل قابل توجهی از فعالیت بین المللی غیرانتفاعی و غیردولتی را به نمایش گذاشته اند که ضمن باز شدن میدانی نو برای فعالیت های اسلامی شان امکان های قابل توجهی نیز برای دولتشان به بار آورده است.

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا