صُلح جهانی و ضرورت دیپلماسی آب
بسیاری از تمدنها و فرهنگهای بشری، پیرامون منابع آبی شکلگرفته است. همواره دریاها، رودخانهها، قنوات و چشمهها عوامل تعیینکنندهای در تمرکز انسانها حول یک مکان یا منطقهٔ خاص بودهاند. تغییر در کمّ و کیف منابع آبی مذکور، بهعنوان عامل آبادانی یا ویرانی یک منطقه، بافت و ساختار فیزیکی شهرها را نیز دگرگون میکرده و حتی نتایج فرهنگی و اجتماعی فراوانی به دنبال داشته است.
محسن مهریزی
آب در دهههای اخیر بیش از گذشته نقشی استراتژیک یافته و بهصورت مستقیم سرنوشت هر کشوری به آن وابسته است. مصارف بیرویه کشاورزی و صنعتی از طرفی و کاهش نزولات آسمانی و پدیده گرم شدن زمین از طرفی دیگر، زمینه بحرانی شدن مسأله آب را به وجود آورده است. توزیع طبیعی و جغرافیایی آب بهگونهای است که برخی از کشورها بهره بسیار کمی از منابع آبی دارند و شرایطی بحرانی را سپری میکنند و در آینده نیز این بحران دامنهٔ وسیعتری خواهد یافت؛ حتّی کشورهای پرآب نیز احساس خطر میکنند و نسبت به آینده آبی خود در بُعد ملّی و بینالمللی نگران هستند. این نگرانیها بهگونهای است که گویی صُلح جهانی در آیندهای نزدیک به نحو فزایندهای به مسأله حیاتی آب گرهخورده و آب و امنیت دو واژهای هستند که ازاینپس بیشتر همنشین یکدیگر خواهند بود.
آب به دلیل نقش بیبدیلی که در حیات بشر دارد، عنصری سیاسی و امنیتی محسوب میشود که در آینده نیز بعد سیاسی و امنیتی قویتری پیدا خواهد کرد. نیاز به آب روزبهروز در حال افزایش است و همین امر موجب گرانتر شدن آن و بالا رفتن ارزش مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی آن خواهد شد. آب یکی از مهمترین پایههای سلامت و بهداشت افراد است و حفظ محیطزیست نیز بدون آب میسر نخواهد بود.
بدون شک در دوران قبل از صنعتی شدن جهان، آب اهمیت کنونی را نداشته و تنها آسیبهای مستقیم کمآبی دامنگیر مناطق خشک و کم آب میشده است. اما امروزه میتوان بهصراحت گفت که آب عنصر پایهای و بنیادین توسعه در بخشهای مختلف صنعتی، کشاورزی، خدماتی، اجتماعی، زیستمحیطی، بهداشتی و… برای همه کشورهاست.
یونسکو در گزارش توسعه منابع آب جهانی اعلام کرده است که سرانه آب برای هر نفر در جهان تا سال ۲۰۲۳ م به ۳۰% تا ۴۰% کاهش خواهد یافت. در سال ۲۰۰۰ بیش از ۲/ ۲ میلیون نفر در جهان به دلیل خشکسالی و آلودگی منابع آبی جان خود را ازدستدادهاند. آبهای آشامیدنی جهان به علت شیوههای تولید انرژی نفت و گاز و نیز گسترش مصرف مواد شیمیایی در بخشهای صنعتی و کشاورزی، بیش از همیشه در طول تاریخ در معرض آلودگی قرارگرفتهاند.
۵/ ۹۷ درصد آبکره زمین شور است و فقط ۵/ ۲ درصد آبها شیریناند که از این مقدار هم حدود ۷۰ درصد در قطبها و مناطق یخبندان قرار دارند. بر طبق پیشبینیهای انجامشده، در سال ۲۰۲۵ م حدود ۳۸ کشور جهان در حالت کمیابی مزمن آب به سر خواهند برد. سهم خاورمیانه از آب شیرین جهان فقط ۱% است این در حالی است که ۵% جمعیت جهان در این منطقه زندگی میکنند؛ ازاینرو در خاورمیانه، آب یک منبع بسیار مهم و کاملاً استراتژیک است. بر اساس پیشبینیهای انجامشده، مصرف آب در کشورهای عربی تا سال ۲۰۲۵ م به دو برابر آبی که بهصورت طبیعی دریافت خواهند کرد میرسد. اگر در کشوری شاخص پایداری آب بیشتر از یک باشد، دچار ناپایداری آب محسوب میشود. این شاخص از نسبت برداشت آب از منابع آبی آن کشور به مقدار منابع تجدیدشونده به دست میآید که مقدار این نسبت باید کمتر یا مساوی با عدد یک باشد. در بین کشورهای مختلف، منطقه خاورمیانه و افریقا شرایط بسیار نامساعدی را میگذرانند و شاخص پایداری آنها در بدترین وضعیت قرارگرفته است.
در راستای اجرای بیانیه سازمان ملل روز ۲۲ مارس مصادف با دوم فروردینماه هرسال، بهعنوان روز جهانی آب در نظر گرفتهشده است. در این روز باهدف جلبتوجه عموم مردم جهان به مسائل حیاتی آب و آگاهسازی آنها، فعالیتهای ترویجی و تبلیغی فراوانی در قالب برگزاری کنفرانسها، نمایشگاهها و انتشار نشریات مختلف، انجام میشود. بر اساس همین دغدغهها، سالهای بین ۱۹۸۱ م تا ۱۹۹۰ م، دههٔ بینالمللی تأمین آب شرب و بهداشت نامگذاری شد؛ اما مجمع عمومی سازمان ملل متحد، به دلیل عدم تحقق اهداف تعیینشده در سالهای گذشته، دهه بین سالهای ۲۰۰۵ م تا ۲۰۱۵ م را بهعنوان «دهه بینالمللی آب برای زندگی» نامید. اهداف این دهه شامل افزایش بهرهوری آب در بخش کشاورزی، دسترسی به بهداشت و آب سالم، آموزش و ایجاد ظرفیتهای جدید آبی، ارزشگذاری آب، مدیریت بههمپیوسته منابع آبی، آبهای مرزی و منابع آبی مشترک، محیطزیست و تنوع آبی میباشد. از سال ۱۹۹۴ م تاکنون نیز هرسال، شعار جدیدی دربارهٔ مسائل حساس آبی و موضوعات حیاتی مربوط به آن توسط سازمان ملل انتخاب میشود تا فعالیتهای جامعه جهانی تا حدّ ممکن بر اساس شعار آن سال سامان یابد. هرچند سازمان ملل اقدامات ترویجی فراوانی بهصورت پیوسته جهت حل بحرانهای آبی در سطح جهان انجام داده است، امّا با توجه به گسترش روزافزون مناقشات آبی به نظر میرسد ایجاد ساختاری مناسب همانند آنچه درباره مسائل اتمی در قالب آژانس بینالمللی انرژی اتمی وجود دارد، برای رسیدگی به اختلافات و شکایات آبی بین کشورها ضروری باشد.[۱]
در باب موضوعات مرتبط با آب، کمتوجهی به تغییرات سریع زیستمحیطی، رشد اقتصادی ناموزون، پروژههای توسعهای غیر جامع، نداشتن رابطهٔ دوستانه با همسایگان و نیز تغییرات مکرّر الگوهای بارشی، وقوع سیلها، طوفانها و خشکسالیهای پیاپی، بستر آسیبپذیری روابط منطقهای و جهانی بین کشورها را فراهم میکند. بسیاری از کارشناسان بینالمللی، معتقدند جنگهای آینده و خشونتهای اجتماعی در سطح جهان، براثر کمبود منابع آبی بروز پیدا میکند. از طرفی بیش از ۴۰ درصد جمعیت جهان در محدوده ۲۱۴ رودخانه مشترکی زندگی میکنند که همهٔ آنها به آب رودخانه احتیاج حیاتی دارند و از طرفی دیگر قوانین بینالمللی بهرهبرداری آب بهصورت غیرشفافی نوشتهشده است و مفاد ضدونقیض فروانی در آنها دیده میشود، ضمن اینکه همین موارد هم ضمانت اجرایی لازم و قابلاعتمادی ندارند.
چالشهای استفاده از منابع آبی مشترک، بسیار پیچیده بوده و یافتن سازوکاری معقول، بهمنظور بهرهبرداری عادلانه و پایدار از این منابع، امر دشواری است. معمولاً کشورها مبانی فرهنگی و سیاسی متفاوتی دارند و از اهداف توسعهای مختلفی برخوردارند. در حل بحرانهای آبی، نگاه ملّی و تدوین سیاستهای کلان ضروری است امّا با توجه به نقش استراتژیک و حیاتی آب و توزیع نامتوازن آن در مناطق مختلف جهان و نیز مشترک بودن بسیاری از حوضهها و منابع آبی بین کشورها، ضرورت استفاده از ظرفیتهای دیپلماسی نیز گریزناپذیر است. همواره یکی از کارکردهای دیپلماسی، تأمین امنیت و منافع کشورها در بعد بینالمللی بوده است و کشورهایی که از منافع مشترک آبی برخوردارند، با کمک دیپلماسی آب، منابع آبی خود را بهگونهای مدیریت میکنند که ازنظر سیاسی، پایداری و ثبات منطقهای در بالاترین حدّ ممکن تأمین شود. غفلت از ظرفیتهای دیپلماسی، زمینه بروز منازعات شدید سیاسی و حتّی نظامی را برای بهرهبرداری از منابع مشترک آبی بین کشورها بالا میبرد و خطر کمبود آب، صلح جهانی را با تهدید جدی مواجه خواهد کرد.
[۱] . پاپلی یزدی، محمدحسین، نگاهی به دیپلماسی آب ایران، انتشارات پاپلی، مشهد، چاپ اوّل، ۱۳۹۰
منبع: موسسه مطالعات راهبردی اسلام معاصر