فلسطینکشور شناختمعرفی کتاب

نگاهی به صهیونیسم‌پژوهی گابریل پیتربرگ، نقادی صهیونیسم توسط تاریخ‌نگار یهودی

مسعود صدرمحمدی

گابریل پیتربرگ، استاد یهودی و آرژانتینی الاصل تاریخ که بیشتر با سردبیری و یادداشت های خود در مجلات تخصصی تاریخ شناخته میشود توجه جامعه تاریخ نگاری جهان را با کتاب «یک تراژدی عثمانی» به خودش جلب کرد. او در این کتاب با بازخوانی تاریخ دوره عثمان دوم، از پادشاه حکومت عثمانی توانسته است روایتی نو از منظری متفاوت در مورد مناسبات درون عثمانی و نیز تحولات روز جامعه ارائه دهد.

اما کتاب دوم این استاد 65 ساله یهودی با نام «The Returns of Zionism: Myths, Politics and Scholarship in Israel» (نقاط عطف صهیونیسم: اسطوره ها، سیاست و پژوهش در اسرائیل) بیش از کتاب نخست او توجه ها را به خود جلب کرد.

او در این کتاب خود با نگاه انتقادی به بررسی مساله صهیونیسم و نگاه های حاکم بر گفتمان تاریخی صهیونیسم در قبال فلسطین پرداخته و خصوصا به پیگیری تاثیرات این گفتمان ها در کنش های سیاسی و نیز آکادمیک، الهیاتی و ادبیاتی جامعه رژیم صهیونیستی پرداخته است.

پیتربرگ در این اثر خود که آن را میتوان در شمار آثار بازنگاری تاریخ اسرائیل که در برابر تاریخنگاری ارتودوکسی صهیونیستی از سوی خود یهودیان و اسرائیلیان ظهور کرده است به شمار آورد، بررسی جریان صهیونیسم را با تکیه بر دوگانه های ساختاری ای که از روز نخست با آن مواجه بوده است از سالهای واپسین قرن نوزده شروع کرده و تا وضعیت امروز جامعه اسرائیل ادامه میدهد. او در واقع تلاش دارد با تشکیک در مبانی و مطلق بودن گفتمان حاکم صهیونیستی ریشه های تجدیدنظر و احتمال وجود گزینه هایی متفاوت در قبال سرنوشت یهودیان اروپایی در قرن نوزدهم و بیستم را تا سالیان دور بررسی کند. او در اثر خود به روش های مختلف و با ادله های گوناگون از اسطوره ای بودن مبانی صهیونیسم سخن گفته و رابطه آنها با عالم واقع را مورد تشکیک قرار میدهد. او نشان میدهد که این گفتمان که در اصل به عنوان گفتمانی دینی به بار آمده است در اصل برگرفته شده از گفتمان های مسیحی و سکولار قرن نوزدهمی است و سه عنصر ملی گرایی، استعمارگری و سکنی گزینی اروپائیان در مناطق غیراروپایی در قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم چطور ملزمه لازم برای ایجاد یک گفتمان الهیاتی – سیاسی یهودی را فراهم آورده است.

او در ادامه اثر خود بر مثلث زبان، دین و تاریخ تمرکز کرده شیوه بسط گفتمان صهیونیسم را که از سوی افراد غیرمتدین پیش کشیده شده در این مثلث بررسی میکند. او در حوزه الهیات و کتاب مقدس یهودی به زیرکی با مطالعه تطبیقی میان برخی تفاسیر و خوانش های غیرصهیونیستی و صهیونیستی از متن مقدس نشان میدهد که جریان صهیونیسم چطور از توان بالقوه دین و الهیات و خصوصا تاویل پذیری کتاب مقدس به نفع اندیشه های سیاسی خود بهره برداری کرده است.

از ویژگی های دیگر کتاب توجهی است که نویسنده به تعارض گفتمان و عمل از سوی لیبرال ها و چپ های اسرائیلی دارد. او در فصل های مختلف کتاب خود بارها تاکید میکند که جریان لیبرال و روشنفکر اسرائیلی در هر موضوع جز مساله فلسطینیان معتقد و وفادار به مبانی لیبرالیسم است و همین وضعیت در خصوص جریان چپ خصوصا در دهه های آغازین حیات اسرائیل نیز صدق میکند و جریان کمونیست اسرائیلی به رغم تمام ادعاهای خود از به کارگیری تمام سازوکارهای لازم برای زیرپا گذاشتن حقوق کارگران فلسطینی فروگذار نکرده است.

او در حوزه الهیات و کتاب مقدس یهودی به زیرکی با مطالعه تطبیقی میان برخی تفاسیر و خوانش های غیرصهیونیستی و صهیونیستی از متن مقدس نشان میدهد که جریان صهیونیسم چطور از توان بالقوه دین و الهیات و خصوصا تاویل پذیری کتاب مقدس به نفع اندیشه های سیاسی خود بهره برداری کرده است.

از مهمترین ویژگی های کتاب پیتربرگ تلاشی است که او برای تفهیم فضای ذهنی صهیونیست ها به مخاطب غیراسرائیلی خود میکند. او در طول کتاب نشان میدهد که تناقض های موجود در جریان های چپ و راست یهودی و عدول هایی که جریان های مختلف حقوق بشری و دینی اسرئیلی از مبانی خود در موضوع فلسطین میکنند ریشه در یک نگاه تاریخی و الهیات سیاسی دارد. او به خوبی نشان میدهد که چطور گفتمان تاریخی اسرائیل و صهیونیسم اساسا مردمان سرزمین فلسطین را به عنوان امری معدوم به شمار آورده و در جاهایی که نمیتوانسته از آن چشم پوشی کند در حد موجوداتی صرفا زنده و نه انسان با آنها روبرو شده است. او به خوبی به نقش ادبیات و نیز تاریخ نگاری برای پیاده کردن این نوع نگاه به فلسطینیان اشاره میکند و حتی در مواردی با مقایسه ویراست عبری آثار ادبی نویسندگان اسرائیلی با ویراست انگلیسی آنها نشان میدهد که حتی جریان روشنفکری اسرائیلی نیز چطور ریاکارانه آنچه برای جامعه صهیونیستی میگوید با آنچه در برابر جامعه جهانی به زبان می آورد متفاوت است

کتاب  «نقاط عطف صهیونیسم: اسطوره ها، سیاست و پژوهش در اسرائیل» برای مطالعات پیشرفته در حوزه تاریخ سیاسی، گفتمان های تاریخی و فضای فکری – فرهنگی اسرائیل میتواند کتابی مفید و قابل استفاده به شمار آید.

نویسنده در ابتدای کتاب خود صهیونیسم را جنبشی از سوی اروپائیان شرقی و مرکزی که به شکل کلونی در فلسطین ساکن شده و نیازمند یک گفتمان برای ایجاد میراثی ملی برای خود بودند تعریف میکند. او معتقد است که برای فهم مساله صهیونیسم و گفتمان فکری – هویتی موجود اسرائیل باید در فضایی متفاوت از سایر جوامع کلونی شده، علاوه بر حوزه خاک، کار و نهادهای خصوصی باید به مساله بنیان های ایدئولوژیک، نگرش های علمی و متون ادبی اسرائیل نیز توجه کرد چرا که در غیر این صورت به نگاهی ناقص برای فهم اسرائیل مبتلا خواهیم بود.

گابریل پیتربرگ

او تاکید میکند که گفتمان تاریخی اسرائیل درحالی که نگاه استیلاگرانه شهرک نشینان یهودی را برتری داده است اما از شنیدن صدای ساکنان پیشین این سرزمین، عاقبت آنها و وضعیتی که پشت سرگذاشته اند خودداری کرده است. ملت یهود خود را به عنوان ملتی که هیچ شبیه و متناظری در تاریخ نداشته تعریف میکند. ملتی که هیچ مانعی در برابر خود نمیشناسد و اکنون که تصمیم به گرفتن سرزمینی گرفته است هیچ مساله ای نمیتواند دلیلی برای چشم پوشی این ملت از اهداف خود باشد. او در بخش های مختلفی از کتاب خود با گوشه چشمی به جوامعی همچون آمریکا، آفریقای جنوبی، الجزایر، برزیل و استرالیا که در طول تاریخ حجم قابل توجهی از مهاجران اروپایی را به قیمت نابودی بومیان در خود پذیرفته اند به تفاوت های اقدامات یهودیان مهاجر در  فلسطین با مهاجران سرزمین های دیگر توجه کرده و به ریشه شناسی ایدئولوژیک این اقدامات میپردازد.

پیتربرگ در فصل نخستین اثر خود با بررسی تطبیقی نظریات دو متفکر تاثیرگذار یهودی در انتهای قرن نوزدهم یعنی تئودور هرتزل و برنارد لازار نشان میدهد که برخلاف آنچه امروز جامعه فکری اسرائیل در حال تبلیغ آن است متفکرین و روشنفکران یهودی نظریاتی متفاوت از آنچه که قرائت ارتودوکسی صهیونیستی ارائه میدهد داشته اند. او ضمن بررسی نظریات لازار نشان میدهد که او و گروهی دیگر از روشنفکران یهودی که متاثر از فضای آنارشیستی اروپایی بوده اند چطور به موجودیت یک ملت در فلسطین توجه کرده و با توجه به همین امر واقع نیز از اندیشه ایجاد یک ملت جدید در فلسطین خودداری کرده اند. در این میان تاثیرات فضای فکری آلمان و تفاوت های آن با محیط روشنفکری فرانسه و تاثیری که این دوگانگی بر اندیشه روشنفکران یهودی داشته اند از نکات جذاب این فصل است.

او در بخش های مختلفی از کتاب خود با گوشه چشمی به جوامعی همچون آمریکا، آفریقای جنوبی، الجزایر، برزیل و استرالیا که در طول تاریخ حجم قابل توجهی از مهاجران اروپایی را به قیمت نابودی بومیان در خود پذیرفته اند به تفاوت های اقدامات یهودیان مهاجر در فلسطین با مهاجران سرزمین های دیگر توجه کرده و به ریشه شناسی ایدئولوژیک این اقدامات میپردازد.

از ویژگی های قابل توجه اثر پیتربرگ توجهی است که به تحقیقات پیشینی پژوهشگران دیگر داشته و در این کتاب خود بارها ملخصی از نظریات پژوهشی همکارانش را ارائه میدهد. این ویژگی کتاب باعث شده است تا حجم بالایی از افراد، کتابها و مقالات در اثر مورد توجه و اشاره قرار گرفته و جایگاه آنها در هندسه فهم ذهن اسرائیلی نشان داده شود. بخشی از این افراد و کتاب ها منتقدین و بخش عمده ای از آنها موافقین و شارحین گفتمان صهیوینستی هستند که پیتربرگ تلاش میکند تعارضات کارها و اندیشه های آنها را بررسی کند.

از جذابترین بخش های کتاب پیتربرگ توجهی است که او به نقش نهاد آکادمی در تطورات و مشروعیت بخشی به گفتمان صهیونیستی داشته است. او نشان میدهد که دانشگاه عبرانی قدس و پس از آن انیستیتوی مطالعات جامعه شناختی اسرائیل چه نقش عمده ای در فراوری و بهره برداری از گفتمان تاریخی – الهیاتی یهودی داشته اند و در اصل از اساس تاسیس آنها نه برای اقدامی علمی و یا تلاشی برای ارتقای علمی جامعه یهودیان بلکه ساختاری برای تولید فکر در حوزه مشروعیت بخشی به اقدامات صهیونیستی در فلسطین بوده است. او پژوهشگری و نهاد آکادمی را در کنار سیاست و گفتمان های ایدئولوژیک رکن سوم تاثیرگذار در ایجاد گفتمان تاریخی صهیوینسم معرفی میکند.

او با اشاره به این که در این گفتمان تاریخی نخستین بنیان، خروج قوم یهود از تبعید تاریخی است تاکید میکند که این گفتمان به رغم ظاهر الهیاتی اش اما در واقع «اوتوریته تاریخ را جایگزین اوتوریته الهی کرده است» و به این ترتیب به سوی جریانی سکولار شدن حرکت کرده است.

او ضمن بررسی نظریات لازار نشان میدهد که او و گروهی دیگر از روشنفکران یهودی که متاثر از فضای آنارشیستی اروپایی بوده اند چطور به موجودیت یک ملت در فلسطین توجه کرده و با توجه به همین امر واقع نیز از اندیشه ایجاد یک ملت جدید در فلسطین خودداری کرده اند. در این میان تاثیرات فضای فکری آلمان و تفاوت های آن با محیط روشنفکری فرانسه و تاثیری که این دوگانگی بر اندیشه روشنفکران یهودی داشته اند از نکات جذاب این فصل است.

از شخصیت های کلیدی ای که پیتربرگ به عنوان نمادی از تطورات جامعه فکری و ایدئولوژیک صهیونیستی بر روی آن تمرکز کرده است سرگذشت بن گورین، نخست وزیر سابق اسرائیل و از تاثیرگذارترین افراد در تبیین و مشروعیت بخشی به مهاجرت های یهودیان به فلسطین و پاکسازی فلسطینیان از خاک آبا و اجدادی خودشان بوده است. بن گورین یکی از چهره های اصیل صهیونیست است که نشان میدهد همه چیز برای اسرائیل است و در راستای تحقق این هدف میتوان از مصادره به مطلوب و تاویل هر گفتمانی، استنادات مختلف به کتاب مقدس و اقدامات فیزیکی خودداری نکرد. پیتربرگ با اشاره به مصاحبه ای تاریخی از بن گورین نشان میدهد که او معتقد بود اگر قرار باشد او بین دو گزینه مهاجرت دادن همه کودکان یهودی آلمان به انگلیس و زنده ماندن آنها و یا مهاجرت به فلسطین و کشته شدن نیمی از آنها مختار باشد، او حتما گزینه دوم را انتخاب خواهد کرد.

از دیگر موضوعات قابل توجه در کتاب توجهی است که نویسنده به کنعانیان به عنوان یک جریان فکری و عقیدتی کمتر شناخته شده در تاریخ معاصر فکری یهویدیان میپردازد. او نشان میدهد که تشکیل فلسطین تا چه حد در جهان ذهنی یهودیان فلسطین و اروپا غریب بوده و این اقدام سیاسی چه تاثیراتی را در گرایشان فکری آنها ایجاد کرده است. رابطه مقوله های هویتی ای همچون یهودی بودن، اسرائیلی بودن و مهمتر از همه فلسطینی بودن (برای یهودیان بومی فلسطین که مخالف مهاجرت های یهودیان اروپایی به فلسطین بودند) در قرن بیستم چطور وضعیتی آشوبناک برای ذهن یهودیان ایجاد کرد.

از نکات جذاب کتاب «نقاط عطف صهیونیسم: اسطوره ها، سیاست و پژوهش در اسرائیل» فرآیند آغاز تحقیقات باستانشناسی در فلسطین به عنوان تلاشی مقدماتی برای مشروعیت بخشی برای اشغال این کشور از سوی یهودیان است. نویسنده در بخش از کتاب نشان میدهد که چطور باستان شناسان یهودی به برکت تساهل و تسامحی که حکومت های مسلمان در طول قرنها نسبت به آثار و ابنیه تاریخی و نیز متون یهودی از خود نشان داده اند موفق به نظریه پردازی شده اند.

کتاب در سال 2008 از سوی انتشارات دانشگاه کالیفرنیا در 298 صفحه منتشر شده است.

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا