اندیشمندان و چهره های فرهنگیجامعه شناسی کشورهای اسلامیجریان شناسی

مروری بر زندگانی و آرای علی الوردی جامعه شناس شهیر عراقی

هدی بصیری

پرداختن به اندیشه ی انسان شناسان و جامعه شناسان مشرق زمین از اولویتهای پژوهش در حوزه ی علوم اجتماعی برای پژوهشگران و کارشناسانی است که خود از مشرق زمین اند و یا میدان مطالعه شان در این سرزمینها قرار می گیرد. زیرا علاوه بر اینکه این اندیشمندان برخاسته از جوامعی اند که دارای اشتراکات فرهنگی، اجتماعی و ساختاری با آنها هستند، چشم اندازهای تازه ای را در برابر کارشناسان این حوزه فراهم آورده به آنها در تعمیق نگره های فرهنگی شان در عرصه های کلان یاری می رساند. جامعه شناسان و انسان شناسان عرب از جمله افرادی هستند که مورد کم لطفی در حیطه توجه به آثار و نظریاتشان قرار گرفته اند. زیرا هر اندازه تعداد آثار در باره همالان غربی شان از نظریه پردازان گرفته تا کارشناسان این حوزه فراوان به چشم می خورد در مورد جامعه شناسان و انسان شناسان عرب چنان کم است که می توان رأی به عدم وجودشان داد. نپرداختن به این اندیشمندان باعث محرومیت علوم اجتماعی از نظریات افرادی است که میدان مطالعه شان علی الاغلب کشورهای آسیایی به طور عام و خاورمیانه به طور خاص بوده است.
یکی از این افراد که نه تنها در جهان عرب شناخته شده است و از پیشگامان جامعه شناسی و انسان شناسی معاصر به حساب می آید و آثار فراوانی از او نیز در مغرب زمین ترجمه شده، علی الوردی است. او نامی آشنا در عرصه رشته های علوم اجتماعی برای هر دانشجو و یا استاد این رشته در کشورهای عربی است. دکتر علی وردی که با پیش عنوان دانشمند علوم اجتماعی در این زمینه مطرح است. وی دارای نظریات کلان جامعه شناسی و همچنین مطالعات میدانی جهت یافتن نمونه های عینی، جهت تایید و یا تکمیل نظریاتش می باشد. و شاید هم بتوان مطالعات میدانی او را مقدم بر نظریه های کلان وی دانست و این چیزی است که تنها از طریق مطالعه آثار و تعمق در روش شناسی او فراهم می آید.
آثار او که در قالب کتاب های مدون و پژوهش های میدانی به بیش از سی اثر در این زمینه می رسد شایسته ی توجه و بازخوانی برای کارشناسان حوزه های مختلف علوم اجتماعی می باشد.
از این اندیشمند و متفکر اجتماعی تنها یک اثر بنام «وعاظ السلاطین» به فارسی ترجمه شده همین مساله ضرورت توجه به اندیشه های او را در قالب کتب منتشر شده از خودش و رساله ها و مقالاتی که نگاشته شده بیش از پیش ضروری می سازد .
در این مقاله نیز سعی بر فراهم شدن این مهم شده است تا یک انسان شناس و جامعه شناس جدید در لیست سایر انسان شناسان و جامعه شناسان به لیست دانشجویان ، پژوهشگران ، کارشناسان و اساتید این حوزه در ایران اضافه گردد.

تکوین اندیشه علی الوردی:
«انسان در بدو تولد دارای ذهنی ست که همچون صفحه ی سفیدی می باشد که با گذشت زمان و کسب تجارب و معارف جدید بر این صفحات پایه و اساس تفکر ، رفتار و احساساتش نگاشته می شود.» بن مایه ی تفکر علی الوردی را این نگاه تشکیل می دهد. بر این اساس می توانیم بنای اندیشه ی او را بر اساس تجارب زندگی و رویدادهایش بفهمیم.در کتاب زندگی نامه ی علی الوردی که به قلم د.الجابری به رشته ی تحریر در آمده است، چنین آمده:
«علی الوردی در سال1913در شهر کاظمیه ی عراق به دنیا آمد.درست زمانی که جنگ جهانی اول و درگیری عثمانی ها با انگلیس آغاز شده بود.فیصل بن شریف حسین در سال1921 بر سر حکومت آمد که همزمان بود با در گیری میان استقلال طلبان و فرانسوی ها بعد از آشکار شدن حقیقت اهداف انگلیس- فرانسه در کشورهای عربی مشرق زمین.در این دوره بود که قرارداد سایکس- بیکوی سری در سال 1916 منعقد شد . به موجب آن تشکیل یک دولت قومی در فلسطین مقرر گشت.که این مفاد رسما بر ایده ی تشکیل یک دولت عربی واحد به رهبری هاشمی ها خط زد.این دولت عربی شامل سوریه، عراق و تمام جزیره ی عربی می شد.در واقع موافقت نامه قدرت و هیمنت  دولتهای عربی را در اداره ی سرزمینهایشان زیر سؤال برد و درست در تضاد با تفکر نهضتهای عربی جهت مقابله با سیطره ی غرب در طول 7 قرن در این سرزمینها بود.»
اوج جوانی و بلوغ او در این دوران پر التهاب تاریخی بود .این مسأله باعث تعالی اندیشه ی اجتماعی وی در درک رویدادها و اتفاقات پیرامونی او گشت.تحصیل رشته ی علوم اجتماعی در بغداد و تکساس تا مقطع دکتری و تدریس این رشته در دانشگاه های متعدد بر شکل گیری و تثبیت مبانی فکری او مؤثر افتاد. استعمار و جریان مدنیت را هم می توان بر سلسله ی عوامل مؤثر افزود.
«برخورد مستقیم با دیوار استعمار و مدنیت براق و جلا زده اش بر بیداری فکری شهروندان عرب  و از جمله علی الوردی سهم بسزایی داشت».
از دیگر رویدادهایی که بر اندیشه ی اجتماعی او مؤثر بود  می توان به این موارد اشاره کرد:
«انقلاب 1920در عراق، انقلاب 1925 در سوریه، درگیری ها در فلسطین  و عکس العمل سران کشورهای عربی نسبت به آن، انقلاب1941 در عراق که تا سالهای 1948 ادامه داشت، اعلام تقسیم فلسطین و تأثیر آن بر احساسات وطنی عربها به خصوص در کشور عراق و سایر نهضتهایی که در سرزمین عراق روی داد که شروع آن از اتقلاب تموز 1958 بود که منجر به یک سلسله تغییرات اجتماعی در این کشور شد.»
افراد تاثیرگذار در تکوین تفکر علی الوردی:
ابن خلدون: در نوشته هایش رد پای پررنگی از نگره ابن خلدونی وجود دارد و همین تاثیرپذیری برانگیزاننده انواع مخالفتها و دشمنی ها با وی بود. این مخالفتها را می توان در دو جبهه تقسیم بندی کرد:
اول پان عربیست ها، به علت نگارش کتاب او به نام «شخصیت فردی عراقی ها». اینها بر خلاف ایده اصلی کتاب معتقدند شخصیت همه ی عربها در کشورهای عربی به هم شبیه است و نگارش این کتاب با سوگیری همراه است چرا که خواهان جدا سازی عراقی ها از سایر عربها در جهان می باشد.
دوم مارکسیستها، به علت عدم توجه او به الگوی ماتریالیسم تاریخی در مطالعاتش. او معتقد بود ابن خلدون با موفقیت توانسته است جوامع عرب را جدا از انگاره ی  ارزشی تقسیم بندی کرده و مطالعه نماید. مثلا هنگامی که ارزشهای اجتماعی چون نبرد، غارت و شجاعت را درباره ی زندگی صحرانشینی عرب بیان می کند هیچ قضاوتی درباره ی خوب و بد بودن آن نمی کند و صرفا به بیان ویژگی مردمان هر قوم و قبیله در جهان با سبکهای زندگی متفاوت می پردازد. نگاه کردن بدون تخطئه را نخستین گام در علوم اجتماعی می داند که اولین بار در نوشته های ابن خلدون بدان توجه شده است.
او برتری ابن خلدون را بر سایر عالمان اجتماعی از دو حیث می داند. اولی؛ تقدم در مطالعه جوامع با نگرشی واقع گرایانه و دومی، مطالعه جوامع عربی بر اساس طبیعت تکوینی خاص شان که همان درگیری همیشگی میان بدویت و مدنیت در این جوامع است.
یکی از آثار برجسته او در مورد ابن خلدون می توان از اثر «منطق ابن خلدون در پرتو تمدن بغداد» که در سال1962 نوشته شده است، اشاره کرد.
یکی دیگر از افراد تاثیر گذار ویلی کوکس است که جغرافیای عراق را به رشته ی تحریر درآورده. او با استفاده از کتاب اوست که نظریه خود را در مورد  طبیعت جامعه ی عراق بنایان می نهد.
روش شناسی علی الوردی در فهم جوامع انسانی:
• تفهم: او در هیچ یک از آثار خویش از روش های پیمایشی معمول مانند آنچه که در جامعه شناسی آمریکایی رواج دارد استفاده نکرده است. استفاده از چنین روشهایی را در جوامع شرقی و عربی چون عراق کاملا بیهوده می داند. روش های تفهمی و مطالعه کیفی در چنین میدان هایی به نظر او مقدم است. او در این باره چنین می نویسد: «کشوری چون عراق در طی قرون متوالی دچار فاصله گسترده ای بین حکومت و مردم شده است. به همین رو ملتها دولت را دشمن خود می پندارند که هر گاه به سراغشان بیاید به دنبال منفعتی برای خویش است و چیزی جز ضرر برای مردم به همراه ندارد. مردم عادی هنگامی که یک فرد افندی(پوشش پیراهن و شلوار یا کت و شلوار) را می بینند که قلم و دفتری به همراه دارد با بدگمانی یا او را مأمور مالیات یا مأموری جهت سرباز گیری یا دستگیری مظنون می پندارند. به همین علت به صورت ناخودآگاه پاسخ های نادرست می دهند یا به روش های گوناگون از پاسخ دادن فرار می کنند اما اگر لباس محلی بپوشد و از پوشش افندی صرفنظر کند او را جاسوس می پندارند که فرستاده حکومتی است.»

او در ادامه روش تفهمی ماکس وبر را که بر ارزشهای محقق، فرد و رفتار معنادار تاکید می کند را کاربردی می داند. در این شیوه مرکز تفکر رفتار معنادار فرد است. منظور از رفتار معنادار رفتاری است که از فرد سر می زند و طرف مقابل آن را درک می کند و نسبت به آن عکس العمل نشان می دهد. در این روش جامعه شناسی و انسان شناسی علومی هستند که می خواهند از راه تفسیر به فهم کردار اجتماعی نائل آیند. و سپس به شیوه علّی چگونگی گسترش رفتار اجتماعی و پیامدهای مترتب از کردار را تبیین کند.
• مخالفت با نظریه تطوری: علی الوردی به شدت با نظریه ی تطوری داروین مخالفت می کند و آن را دلیلی بر عقب ماندگی اندیشه ورانی می داند که از این نظریه حمایت می کنند.به نظر او ارائه یک خط سیر تاریخی مستقیم برای تمامی جوامع بشری یک اشتباه محض است.«غلط بودن این نظریه امروزه روشن شده است.همانا که امروز عالمان اجتماعی دریافته اند که وجود مرحله ای چون صحرا گردی و کوچ نشینی به هیچ وجه در سیر تحول اجتماعی بشر ضروری نیست.زیرا بدویت و بیابان گردی تنها در اقلیم صحرا وجود پیدا می کند.بنابراین بدویت و صحرا دو مفهوم مترادف با هم هستند .مردمی که در صحرا زندگی نمی کنند غیر ممکن است که شیوه ی زندگی  کوچ نشینی و صحرا گردی را اتخاذ کنند.»
او در ادامه به شدت از انسان شناسان و جامعه شناسان عربی که همچنان از این نظریه دفاع می کنند انتقاد می نماید.
• بومی سازی علوم اجتماعی: او بر لزوم بومی سازی علوم اجتماعی تاکید می کند .کارشناسان عرب این حوزه بایستی که در جهت ایجاد علوم اجتماعی خاص خود با هم تعاون و همکاری داشته باشند.زیرا علوم اجتماعی که امروزه تدریس می شود تحت تاثیراصول علمی مبدأ خود در غرب است. باید اعتراف کرد که علوم اجتماعی بر خلاف بسیاری از علوم به بلوغی نرسیده است که بتواند مفاهیمش را بر مبانی منطبق کند که جهانی اند و حد و مرز زمانی و مکانی نمی شناسد.زمان پیدایی علوم اجتماعی بیش از صد سال نیست که به نسبت سایر علوم از عمر کوتاهی برخوردار است و نباید این حقیقت را نادیده گرفت .اظهار تآسف وردی از بسیاری از همالانش از نویسندگان گرفته تا پژوهشگران و اساتید  که به این مسأله توجه نمی کنند عیان است مثالی که وی در این راستا می زند:«بسیاری از کسانی که پس از تحصیل علوم اجتماعی در دانشگاه های مغرب زمین به کشورهای خود در باز می گردند دقیقا همان مبانی و اصولی را تدریس  می کنند و به کار می گیرند که در دانشگاه های اروپایی و آمریکایی فراگرفته اند.آنها بر این تصورند که اصول و مبانی اجتماعی که فرا گرفته اند همگانی و جهان شمول است و بر تمامی جوامع قابل تطبیق اند.»
به زعم او عدم توجه کافی به زندگی عشایر و کوچ نشینان در مشرق زمین نتیجه ی این نوع نگاه است.این عدم توجه در اروپا و آمریکا امری طبیعی است زیرا این شیوه ی زیست در آنجا وجود ندارد یا بسیار در اقلیت اند.
نتیجه ای که او از این موضوع می گیرد  بومی سازی روش های تحقیق و نظریه های علوم اجتماعی با توجه به میدان بررسی آن است.
نگاهی به کتاب «دراسه فی طبیعه المجتمع العراقی»:
در فصل های اولیه ی کتاب به تاریخ و تمدن عراق و جغرافیای آن می پردازد و در مواردی نیز آن را با تمدن مصر در زمینه ی شباهت ها و تفاوتها مقایسه می کند.هر دوی این کشورها به فاصله کم زمانی دارای تمدن های عظیمی شدند که عامل اصلی آن را می توان در جغرافیای طبیعی این کشورها و وجود رودخانه های پر آب جستجو کرد. اما عراق به دلیل اقلیم متفاوتش سیر تمدنی و خلقیات متفاوتی را در مردمش تجربه کرده است. «از جمله جریان جزر و مد مدنیت و بدویّت .مدتی مد بدویت می آید و بر این سرزمین تسلط می یابد و دوباره از آن دور می شود و جای خود را به مد مدنیّت و تمدن می دهد.علت این مساله را هم جغرافیای عراق می داند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.اما مشکل در این میان ناتوانی مردم با تطبیق سریع با این تغیِیرات  است.آنها تا مدتها بر ارزشهای پیشین و شیوه ی زندگی قبلی خود تأکید می ورزند.این مسأله کاملا طبیعی است زیرا اگر مردم به ارزشها و هنجارهای معینی عادت کردند برایشان سخت خواهد بود که آن را به یکباره ترک کنند. این نیازمند یک روند تدریجی است. در این دوره ی زمانی است که درگیری میان ارزشهای جدید و ارزش های قدیمی اوج می گیرد و مسبب انواع مشکلات اجتماعی می شود که نمی توان آنها را نادیده انگاشت.»
او پدیده ی جزر و مد را در همه ی کشورهای عربی ممکن می داند اما معتقد است تفاوتها در شدت و ضعف آن است. که شدیدترین آن در کشور عراق می باشد.او علت این اشتراک فرهنگی را جغرافیای طبیعی کشورهای عربی میداند که تاحدودی به هم شبیه هستند مانند امتداد صحراهای بزرگ و یا مجاورت با آب در این سرزمینها.نتیجه ای که او از این مسأله می گیرد.«منطقه ی عربی از تمامی مناطق جهان متمایز است زیرا منابع بدویت(کوچ نشینی و صحراگردی) و مدنیت (زندگی روستایی و شهری)را در خود جمع کرده است به همین رو درست است اگر بگوییم که مجتمع عربی از تمامی جوامع مختلف جهان بیشتر در معرض و یا درگیر کشمکش میان بدویت و مدنیت است.

بررسی جغرافیای عراق به  عنوان عامل اصلی درگیری میان بدویت و مدنیت:
• رودخانه های دجله و فرات: پر آب بودن و بالا آمدن آب این رودخانه ها در موسمی که سودی برای کشت ندارد. و محتوی مقادیر زیادی نمک و سایر املاح معدنی که لازم است به طور مرتب لایروبی شود.درغیر اینصورت موجب تغییر مجرای آبها و یا بالا آمدن آب و در نتیجه سیل می گردد.
• قرار گرفتن در مجاورت صحرای عربستان که قابل سکونت  است و باعث حمله ی اقوام بدوی در دوره های زمانی مختلف به این سرزمین می شود که مهد شهر نشینی و تمدن بوده است.این مسأله باعث برخورد ارزشهای بدویت و مدنیت و حاکمیت دوری یکی از ارزشهای گروه حاکم می گردد.
منابع عمده در پژوهش وردی درباره ی طبیعت جامعه ی عراق:
• کتابها،مقالات و نشریات علمی و رساله های مقطع دکتری افرادی چون :د.فاضل الجمالی،د.متی عقراوی، د. شاکر مصطفی سلیم، د. محمد سلمان حسن که همه ی اینها درباره ی جامعه ی مدنی عراق از جنبه ها و نگره های گوناگون است.
• گزارشات دانشجویی: مقلات و گزارش هایی که هر سال دانشجویان در زمینه ی مورد نظر به رشته ی تحریر در می آورند. او تعداد زیادی از آنها را طی سالیان متمادی جمع آوری کرده است اما از آن میان تعداد معدودی شان قابل استفاده و مفید در این راستا بوده است.علت مفید بودن این روش به زعم وردی این است که تعداد زیادی دانشجو از نقاط مختلف کشور در دانشگاه بغداد تحصیل می نمودند که گزارشات آنها می توانست تصویر کاملی از کل کشور عراق ارائه دهد.
• گفتگوهای تلویزونی دهه 60.م  بین او و بینندگان برنامه «سؤال از شما و بحث و گفتگو از ما» که طی چند سال یک شب در هفته اجرا می شد اما بعدها بنا به دلایلی نامشخص اجرای آن متوقف گشت.
• یادداشت های شخصی خودش که حاصل کار میدانی طولانی مدت در شهرهای مختلف عراق بوده است.« این بخش یکی از سخت ترین بخش های مطالعاتم در تألیف این کتاب بود زیرا با موضع گیری منفی مردم نسبت به کارهای علمی همراه بود که نقطه ی شروعشان از میان مردم و کوچه بازار رقم می خورد.مردم عادت به داشتن نگره ای از موضع پایین به علم و قرار دادن آن در جایگاه رفیع و دست نایافتنی داشتند».
در صورتی که علی الوردی معتقد است علم اجتماعی دارای طبیعتی متواضع است و کار خود را از میان مردم آغاز می کند.توجیه او درباره ی این مساله است که مردم در همین زندگی روزانه ی خویش است که واقعیت اجتماعی را خلق می کنند.این مردم اند که با همکاری، رقابت، شکستها و پیروزی هایشان نماینده ی ارزشهای اجتماعی جاری در جامعه ی خویش اند. اینجاست که می توان گفت مردم برتر از دانش آموختگان و نخبگان می باشند. «زیرا دانش آموختگان و روشنفکران اغلب تمایل به ظاهر سازی  دارند که خلاف واقعیت است و واقعیت را به صورت حقیقی نمایش نمی دهند.درحالی که یک فرد عادی نمی تواند آنچه را که در عمق جانش نهفته است را پنهان کند. او حقیقت خود را هنگامی که در حال ستیزه یا بد گمانی ،همکاری یا نبرد، تفاخر و یا تواضع است نشان می دهد.مشکل اغلب مردم دراین است که که این مسأله را نمی فهمند. به نظر می رسد که آنان همچنان در چارچوبهای عقلی گذشتگانشان زندگی می کنند.»
منابع:
• الوردی،علی(1371):دراسه فی طبیعۃ المجتمع العراقی،انتشارت شریف الرضی،قم.
• الجابری،علی حسین(2009):علی الوردی(سیرته.فلسفته.مصادره)،انتشارت نینوی،دمشق.

منبع: انسان شناسی و فرهنگ

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا