صدای زنان در سینمای عربی؛ تصویر زنان در سینمای مصر(2)
در شماره قبل گفته شددر رابطه با اتفاقی که در خصوص نقش‌آفرینی زنان در سینمای جهان عرب به وجود آمده گرایش‌ها و رویکردهای نظام‌های سیاسی حاکم در منطقه خاورمیانه در شکل‌گیری این انقلاب سهیم بوده اند. علت این مسئله هم آن است که نظام‌های سیاسی مذکور با طرح‌ها و برنامه‌های سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا با محوریتِ قضایا و مسائل مربوط به زنان، همراهی میکنند. شاید در این زمینه بتوان از مصر به عنوان یک نمونه برجسته یاد کرد. نظام سیاسی حاکم در مصر که خود را به عنوان حامی حقوق زنان معرفی کرده، فعالیت‌های زیادی را در خصوص امور زنان انجام داده است. درحال حاضر، فیلم‌ها و سریال‌های فراوانی تولید و پخش می‌شود که در جملگی آن‌ها به مسائل زنان و معضلات‌شان ازجمله معضلِ ترویج تعرض و تجاوز جنسی، پرداخته شده است.
با این حال، این بدان معنا نیست که سینمای زنان در جهان عرب تنها در این فیلم‌ها و اسامیِ سازندگان محدود و محصور هستند. ما تنها به ذکر موارد، نمونه‌ها و مثال‌هایی از فیلم‌ها و سازندگانشان مبادرت ورزیده‌ایم تا از این رهگذر بتوانیم حتی الامکان حال و روز سینمای زنان در جهان عرب را به تصویر بکشیم.
مصر؛ مَردان برای زنان فیلم می‌سازند
شاید پیشتر خیلی کم می‌توانستیم یک زن مصری را بیابیم که خود، فیلمی را در حمایت از حقوق زنان و مسائل و امور مربوط به آن‌ها ساخته باشد، زیرا باکیفیت‌ترین فیلم‌ها در خصوص مسائل زنان، تحولات جامعه و سیاستِ مصر و نیز پیامدهای این تحولات برای زنان، توسط مَردان ساخته شده بودند. این درحالی است که هم‌اکنون کارگردانان و فیلم‌سازانِ زن مصری هم وارد صنعت سینما و فیلم‌سازی شده‌اند و اکنون نیز از جایگاه بسیار خوبی برخوردار هستند. به عنوان نمونه، می‌توان به «ساندرا نشأت» کارگردان زن مصری اشاره کرد. او تاکنون فیلم‌های درام زیادی را کارگردانی کرده است. همچنین «کامله ابو ذکری» ازجمله دیگر فیلم سازانِ زن مصری است که محوریتِ زنان در فیلم‌هایش به خوبی به چشم می‌خورد. «زندانِ زنان» یکی از آثاری است که وی با محوریت نقش‌آفرینی زنان تولید کرده است.
ازجمله فیلم‌هایی که برای اولین بار با شجاعت به مسائل و امور مربوط به زنان پرداختند باید به فیلم «مجدی احمد» تحت عنوان «اسرار دختران» اشاره کرد. این فیلم در سال 2001 تولید شد. کارگران در فیلم «اسرار دختران» قصه یک دختر 16 ساله را روایت می‌کند که به دنبال یک رابطه نامشروع، باردار می‌شود. در این فیلم همچنین روابطِ سرد و ازهم‌گسیخته در داخل خانواده‌های مصری به تصویر کشیده می‌شود؛ روابطی که شاید به وقوع یک اتفاقِ فاجعه‌بار نظیر آنچه که برای دختر 16 ساله اتفاق افتاد، منجر گردند.
در هزاره جدید نیز «محمد خان» کارگردان مصری به ساختن فیلم‌هایی با محوریت زنان ادامه داد. وی به ترتیب، سه فلم «دختران در مرکز کشور»، «در آپارتمان جدید مصر» و «دخترِ کارخانه» را تولید کرد. در این فیلم‌ها، غالبا آرزوهای دخترانِ طبقه متوسط جامعه به تصویر کشیده می‌شود؛ دخترانی که تلاش میکنند روی پای خود بایستند و با استقلال، جلو بروند و آرزوهایشان را محقق سازند. در سال 2010 نیز فیلم‌هایی با محوریت موضوع زنان در مصر تولید و پخش شد. در فیلم‌های مذکور همچنین به اوضاع سیاسی و اجتماعی مصر در آن زمان اشاره شد. ازجمله این فیلم‌ها می‌توان به فیلم «دو دختر از مصر» به کارگردانی «محمد امین»، «أسما» به کارگردانی «عمرو سلامه» و «678» به کارگردانی «محمد دیاب» اشاره کرد. همانطور که گفته شد، زنان در سه فیلم یادشده در محور و مرکز قصه قرار گرفتند. در همین حال، در بسیاری از فیلم‌های مربوط به زنان در مصر به مسأله تجاوز جنسی اشاره شده است.
در همین رابطه بخوانید : بررسی آماری فحشا و تجارت جنسی در مصر؛ آمیزه‌ای از محرومیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی
«عمرو سلامه» کارگردان مصری با ساختن فیلم «أسماء» یکی از موفق‌ترین فیلم‌هایش را ارائه کرد. «هند صبری» به ایفای نقش قهرمان فیلمِ «أسماء» پرداخت. او در واقع نقش شخصیتی را ایفاء کرد که همراه با پدر و دخترش در خانواده‌ای زندگی میکنند که از فقر رنج می‌بَرند. در ادامه قصه نیز مشخص می‌شود که قهرمان فیلم یعنی «هند صبری» به بیماری «ایدز» مبتلا است. قهرمان قصه در حالی که تلاش می‌کند تسلیم بیماری‌اش نشود، به یکباره خود را در مواجهه با یک جامعه ظالم و جاهل می‌بیند؛ جامعه‌ای که به شدت با او بدرفتاری می‌کند و تلاش دارد تا وی را به حاشیه براند و منزوی سازد. علت رفتار جامعه با قهرمان فیلم «أسماء» نیز این است که افرادِ آن گمان میکنند وی به دلایل جنسی به بیماری «ایدز» مبتلا شده است.
از سوی دیگر، فیلم «دو دختر از مصر» به کارگردانی «محمد امین» به موضوع زندگی دو دختر مصری از طبقه متوسط جامعه می‌پردازد. در جریان این فیلم، تلاش‌های طاقت‌فرسای دو دختر مصری برای تأمین معیشت‌شان به تصویر کشیده می‌شود. آنچه که در فیلم مشخص به نظر می‌رسد، این است که دو دختر از طبقه متوسط جامعه مصر تلاش میکنند روی پای خود بایستند و تا حدودی مستقل باشند. علیرغم اینکه فیلم مذکور به مسائل زنان پرداخته است، اما نقش مَردان در آن به حاشیه رانده نشده است، زیرا قصه دو دختر مصری در این فیلم با قصه دو جوانی که آن‌ها را دوست دارند، تلاقی پیدا می‌کند. در این فیلم به خوبی می‌توان مشکلات نهاد «ازدواج» و شکست آن به دلیل اوضاع اقتصادی وخیم مصر در دوران حکمرانی «حسنی مبارک» را مشاهده کرد.
در فیلم «678» به کارگردانی «محمد دیاب» به موضوعی پرداخته شد که در آن زمان به شدت در میان افکار عمومی سروصدا به پا کرد. این فیلم به سختی‌ها و مشقت‌هایِ روزانه زنان مصری در داخل وسایل نقلیه عمومی از جمله اتوبوس‌ها پرداخت و زندگی سه زنِ متفاوت از یکدیگر را به تصویر کشید. نفر اول، زنی است که کارمند دولت بوده و دارای درآمد پائینی است. او در مسیر حرکت خود از خانه به سمت محل کار با چالش‌هایی مواجه می‌شود که حتی زندگیِ زناشویی‌اش را تحت تأثیر قرار می‌دهد. نفر دوم، یک زن طراح جواهرات از طبقه متوسط جامعه است که توسط گروهی از مَردان مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد. زمانی که همسر این زن متوجه مسئله می‌شود، نمی‌تواند با آنچه که برای او اتفاق افتاده است، کنار بیاید. نفر سوم، کارمندانی است که به صورت روزانه مورد آزار و اذیتِ کلامی قرار می‌گیرد و اولین زن مصری است که به خاطر مورد تعرض واقع شدن، شکایت قضایی می‌کند. در ادامه روایتِ قصه این فرد [زنِ سوم] متوجه می‌شویم که «سرکوب صدای اعتراض» توسط همین مَردان قانون که در مراکز پلیس فعالیت میکنند، اتفاق می‌افتد.
«محمد دیاب» در سال 2016 نیز یک فیلم جدید را تولید کرد. این فیلم تحت عنوان «درگیری» و با محوریتِ انقلاب 25 ژانویه ساخته شد. در جریان این فیلم، درگیری‌های روزانه میان تظاهرات‌کنندگان و معترضان مصری با نیروهای پلیس به تصویر کشیده شد. در فیلم مذکور یک شخصیت زن مبارز نیز به چشم می‌خورد که نقش آن را «نیللی کریم» ایفاء کرده است. افزون بر تمامی آنچه که گفته شد، در سینمای زنان مصری، فیلمی تحت عنوان «بال» ساخته «عمر الزهیری» به نمایش درآمد که سر و صدای زیادی به پا کرد، چراکه برخی معتقد بودند که این فیلم، آبروی مصر را بُرده است. این فیلم، درد و رنج‌های یک زن مصریِ ساکن نقاط دورافتاده مصر را روایت می‌کند که همسرش در اتفاقی سورئال (فرا واقعی) به یک مرغ تبدیل می‌شود. در همین حال، از کنار تجربه مهم سال 2021 نیز نمی‌توان به سادگی عبور کرد. در این سال، فیلم «سعاد» به کارگردانی «آیتن امین» به نمایش درآمد. این فیلم، قصه دو خواهر نوجوان از منطقه «الزقازیق» را روایت کرد؛ خواهرانی که از لحاظ دینی، محافظه‌کار هستند و با «سعاد» که عاشقِ شبکه‌های اجتماعی است، تفاوت دارند. «آیتن امین» کارگردان فیلم به بسیاری از مشکلات و معضلات شخصیِ «سعاد» و تضادهای روزانه‌اش می‌پردازد تا از این طریق بتواند ماهیت نبرد درونیِ او با خود را کشف کند.
