جریان شناسیجریان شناسی فکری و مذهبیعربستانکشور شناخت

عبدالعزیز، از احیاء وهابیت تا تأسیس عربستان سعودی

محسن مهریزی

عبدالعزیز بن عبدالرحمن معروف به ابن سعود در سال ۱۸۸۰ م (و یا بنابر قولی ۱۸۷۶ م) در ریاض، مرکز نجد به دنیا آمد. وی پسر عبدالرّحمن بن فیصل بود. عبدالعزیز پایه­گذار عربستان سعودی و نخستین پادشاه این کشور است. او از بزرگترین فرمانروایان خاندان آل سعود محسوب می­شود.

سبک زندگی عبدالعزیز تا پایان عمر، حتّی بعد از آنکه فتوحات زیادی انجام داد و با ادغام نجد و حجاز، حکومت عربستان سعودی را تشکیل داد، بدوی و بر اساس آداب و سنن عربی بود. او بر طبق مذهب حنبلی و فرقه وهابی عمل می­کرد. عبدالعزیز بر خلاف ظاهر مهربانی که داشت امّا در عمل مستبد و خشن بود و قساوت و سنگدلی را به مأموران خود نیز القاء می­کرد تا با دیگران با خشونت رفتار کنند و رعب و وحشت را در دل مردم بیاندازند.

عبدالعزیز در سنّ یازده سالگی و در سال ۱۸۹۱ م پس از آن­که محمّد بن الرّشید، امیر حائل، ریاض را اشغال نمود به همراه پدرش ابتدا به قطر رفت و در حدود دو ماه در آن­جا ماند، پس از آن برای مدّت کوتاهی به بحرین عزیمت نمود و در نهایت به کویت پناهنده شد. البتّه دولت عثمانی از او حمایت کرد و مقرّری ماهانه­ای، در حدود ۶۰ لیره برای آن­ها در نظر گرفت. عبدالعزیز تقریباً ده سال در کویت زندگی کرد و در سال ۱۹۰۲ م در قالب تظاهراتی که در مخالفت ابن الرّشید برگزار گردید، به همراه پدرش وارد ریاض شد. پدرش از حقّ خود برای امارتش بر وهابیان گذشت و به این ترتیب عبدالعزیز امیر وهابیان گردید. او با همکاری امیر کویت به مخالفت و مبارزه با ابن الرّشید ادامه داد و قبایل عرب را منسجم کرد و آن­ها را دور خود جمع نمود. در نهایت در سال ۱۹۰۶ م بر دشمن دیرینه­اش ابن الرّشید فائق آمد و او را به قتل رساند. پس از آن عبدالعزیز در حدود سال ۱۹۰۷ م مبارزه با قبائل دیگر نجد را در اولویت قرار داد و در این شرایط با دولت عثمانی از در مسامحه و مدارا وارد شد.

عبدالعزیز در همین دوران به فکر ایجاد انسجام بین بدویان نجد که با هم در جنگ و ستیز بودند افتاد. او با احیاء آموزه­های وهابیّت در بین آن­ها، سعی در بیدار کردن تعصّب دینی بدویان نجد را داشت تا به این ترتیب از اعتقادات دینی و نیز نیروی جنگندگی آن­ها به صورت منسجم و در جهت اهداف خود استفاده نماید. عبدالعزیز بدویان را در آبادی­های مختلفی گرد هم جمع کرد که به گروه «اخوان» معروف شدند. تشکیل گروه اخوان توسّط عبدالعزیز در سال ۱۹۱۲ م نخستین حرکت ملّی­گرایی در جزیزه العرب محسوب می­شد. پس از یک سال و در ۱۹۱۳ م با اتّکا بر نیروی جنگندگی گروه اخوان، عبدالعزیز توانست منطقه­ احساء، قطیف و هفوف و دیگر مناطق شرقی عربستان را از ترکان عثمانی بگیرد و به تصرّف خود درآورد. به تدریج و با تثبیت نسبی قدرت عبدالعزیز، دولت عثمانی در سال ۱۹۱۴ م ناگزیر شد او را به عنوان والی نجد و فرمانده­ سپاه تعیین نماید. البتّه عبدالعزیز در مقابل عثمانی­ها متعهّد شده بود که ارتباطی با نیروهای بیگانه از جمله انگلیس نداشته باشد و استقلال خود را حفظ نماید؛ امّا او به این تعهّد پایبند نماند و از ابتدای جنگ جهانی اوّل بر خلاف منافع دولت عثمانی با انگلیس روابط دیپلماتیک برقرار کرد و بر این اساس، دولت انگلیس در دسامبر ۱۹۱۵ م با امضای یک معاهده، محدوده­ اراضی آل سعود را مشخّص و از آن حمایت می­کرد و هر ماه شصت هزار لیره به عبدالعزیز پرداخت می­نمود. در مقابل عبدالعزیز متعهّد شد به سرزمین­های حمایت شده انگلستان هجوم نیاورد، جانشین خود را از میان دشمنان این کشور انتخاب نکند، سیاست خارجی خود را با انگلستان هماهنگ نماید و نیز اینکه با ابن رشید که متّحد دولت عثمانی بود مبارزه کند. بالاخره در همین سال عبدالعزیز توانست خاندان ابن الرّشید را شکست دهد. بعد از این ماجرا و تا سال ۱۹۱۶ م نیز شورش قبیله­ عجمان را با کمک امیر کویت، مبارک بن صباح و دولت انگلیس فرونشاند.

در سال ۱۹۱۸ م زمانی که حسین خود را از طرف دولت عثمانی امیر مکّه خواند و اعلام استقلال نمود، عبدالعزیز با تحریک دولت انگلیس، حکومت شریف حسین را به رسمیّت نشناخت و با او مخالفت نمود و در سال ۱۹۱۹ م نیروهای شریف حسین را مغلوب ساخت. او در سال ۱۹۲۰ م با تصرّف عاصر، کلّ منطقه­ عربستان مرکزی را به تصرّف خود در آورد. عبدالعزیز با مقدّمه­سازی جهت تسلّط بر کلّ حجاز و کسب مشروعیّت لازم، در سال ۱۹۲۳ م علمای وهّابی را در ریاض گرد هم آورد تا آن­ها نظر خود را درباره­ صلاحیّت شریف حسین برای حکومت و نیز اداره­ حرمین شریفین بیان کنند که شورای علما به اتّفاق آراء شریف حسین و دولت او را صالح و شایسته ندانستند و عبدالعزیز را مناسب­ترین فرد برای اداره­ حرمین شریفین معرّفی کردند. به این ترتیب رأی علمای وهّابی در این شورا، مقدّمات مشروعیّت حمله­ عبدالعزیز به حجاز را فراهم نمود. عبدالعزیز، با کمک لشکری بزرگ و با حمله­ای ناگهانی و کشتارهای فراوان، در ۱۹۲۴ م طائف و مدینه را اشغال نمود و کمی بعد، مکّه را بدون جنگ و خونریزی و با استفاده از رعبی که ایجاد کرده بود در اختیار گرفت[۱] و منطقه­ حجاز تحت تسلّط وهابیان در آمد. پس از این پیروزی، عبدالعزیز خود را پادشاه نجد و حجاز معرّفی نمود که دولت انگلیس نخستین دولتی بود که او را در این سِمَت به رسمیّت شناخت و در حدود دو سال بعد، در هشتم ژانویه ۱۹۲۶ م مردم مکّه با عبدالعزیز به عنوان پادشاه حجاز و نجد بیعت کردند. عبدالعزیز با هدف کاهش اختلافات با همسایگان، در سال ۱۹۲۹ م با وساطت انگلستان، با فیصل اوّل، پادشاه عراق دیدار نمود و بدین ترتیب آن­ها اختلافات را تا حدود زیادی کنار گذاشتند.

عبدالعزیز در هجدهم دسامبر ۱۹۳۲ م که برای کشور عربستان روزی به یاد ماندنی و تاریخی است نام کشور را به «عربستان سعودی» تغییر داد. وی یک سال بعد فرزند خود، سعود را به عنوان ولیعهد اوّل و فرزند دیگرش فیصل را به عنوان ولیعهد دوّم و وزیر امور خارجه معرّفی نمود؛ او وصیّت کرد پسرانش به ترتیب سنّ به پادشاهی برسند. عبدالعزیز در سال ۱۹۳۴ م پس از جنگ سختی که بر علیه حسن ادریسی و پادشاه تهامه و امام یحیی پادشاه یمن انجام داد با آن­ها آشتی کرد و در عمل آن دو را مطیع خود نمود.

این فتوحات جغرافیایی و سیاسی عبدالعزیز، با پیدا شدن نفت در منطقه­ شرقی عربستان کامل شد و گشایش اقتصادی چشم­گیری را برای سعودیان به ارمغان آورد. عبدالعزیز امتیاز استخراج نفت را با تشکیل کمپانی مشترک

بین اعراب و آمریکا که به «آرامکو» معروف بود به آمریکایی­ها واگذار کرد. در سال ۱۹۳۹ م جریان نفت عربی به کشورهای غربی سرازیر شد و درآمد سرشاری را نصیب عربستان نمود.

عبدالعزیز در جریان دو جنگ جهانی اوّل و دوّم توانست با کمک انگلستان بی­طرف بماند و به این ترتیب امنیّت عربستان را در این دو ماجرا حفظ کند. وی در عرصه­ سیاسی سعی می­کرد با دولتمردان کشورهای تأثیرگذار ارتباط برقرار نموده و از حداکثر ظرفیّت موجود، برای رسیدن به اهداف خود استفاده نماید. عبدالعزیز در فوریه­ ۱۹۴۵ م با سفر به مصر با روزولت، رئیس جمهور آمریکا ملاقات و مذاکره کرد. همچنین در جریان این سفر با شکری قوّتی رئیس جمهور سوریه، وینستون چرچیل، نخست­وزیر انگلستان و آنتونی ایدن وزیر امور خارجه این کشور دیدار و گفت و گو کرد. عبدالعزیز بر خلاف دشمنی دیرینه­ای که خاندان سعودی با محمد علی پاشا داشت، امّا با فاروق پادشاه مصر دیدار می­کرد و روابط سیاسی و فرهنگی با این کشور برقرار ساخت.

ثروت فراوان عربستان و قدرتی که عبدالعزیز از فتوحات به دست آورده بود و نیز ارتباطات چند جانبه­ سیاسی با کشورهای غربی و عربی، موجب تثبیت موقعیّت عبدالعزیز شد و به همین دلیل شیوخ کشورهای خلیج فارس به برتری او اذعان داشتند و موقعیّت او را پذیرفته بودند.

ملک عبدالعزیز سر انجام پس از ۵۴ سال حکومت بر سرزمین عربستان، در سنّ هشتاد سالگی، در نهم نوامبر ۱۹۵۳ م در شهر طائف درگذشت و طبق وصیّتش در قبرستان عمومی شهر ریاض دفن شد.

عبدالعزیز در دوران طولانی حکومت خود، از سویی توانست با استفاده ابزاری و حساب شده از خوی قبیلگی نجدیان و جنگندگی گروه اخوان، هویّت سنّتی و مذهبی مردم این منطقه را تقویت نماید و باعث احیاء وهابیّت در دوران جدید شود. از سویی دیگر با تن دادن به سیاست­های منطقه­ای انگلیس و جلب حمایت­های این کشور و نیز برقراری ارتباطات رسمی با کشورهای منطقه، زمینه ایجاد کشور عربستان سعودی را فراهم نمود. بدون تردید باید او را احیاگر مذهب و سیاست در کشور عربستان سعودی به حساب آورد و بدین ترتیب او در تاریخ کشور عربستان نقش بی بدیلی ایفا کرد.

[۱] . پس از آن که عبدالعزیز با جنگ و خونریزی مدینه و طائف را به تصرّف خود در آورد با استفاده از رعب و وحشتی که در دل مردم مکّه ایجاد کرده بود، وارد این شهر شد امّا جرأت نداشت خود را فاتح و سلطان مکّه معرّفی کند به همین دلیل در نهم دسامبر ۱۹۲۴ م با صدور بیانیه­ای اعلام کرد: «سنجعل الأمر فی هذه البلاد المقدسه بعد هذا، شوری بین المسلمین. و قد أبرقنما لکافّهه المسلمین فی سایر الأنحاء ان یرسلوا و فودهم لعقد مؤتمر اسلامیّ عامّ، یقرّر شکل الحکومه التی یرونها صالحه لإنفاد أحکام اللّه فی هذه البلاد» «اداره شهرهای مقدّس را به رأی شورایی از مسلمانان واگذار خواهم کرد. به همه­ی مسلمان در سایر کشورها تلگراف کرده‏ایم هیأتهای نمایندگی خود را برای تشکیل یک‏ کنفرانس عام اسلامی اعزام نمایند تا هر شکلی از حکومت را که برای اجرای احکام خدا در این بلاد مقدّسه شایسته دیدند تعیین نمایند» هر چند این کنفرانس به صورت متناوب برگزار می­شود امّا در عمل آن­چه اتّفاق افتاده است بی اعتنایی به خواسته­های مسلمانان در اداره­ی حرمین شریفین است.

 

منبع: موسسه مطالعات راهبردی اسلام معاصر

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا