صدای زنان در سینمای عربی؛ مشکلات زنان چگونه تصویر میشود؟(1)
مساله زنان و حقوق زنان یکی از مسائلی است که همینک به صدر مسائل کشورهای مختلف دنیا تبدیل شده که کشورهای اسلامی نیز از این مساله مستثنا نیستند. در این میان هنر و سینما به طور خاص، بخش زیادی از این مساله را بر دوش گرفته و مشکلات زنان در کشورهای اسلامی به یکی از موضوعات پرطرفدار فیلمسازان تبدیل شده است. ناگفته نماند که به حقوق زن در این نظرگاه از زاویه غربی نظر میشود که فارغ از سنجش میزان فراگیری آن در کشورهای اسلامی، موضوعی یکسان را در کشورهای مختلف رقم زده است.
باید گفت تغییر و تحولاتی که در قرن بیست و یکم به وقوع پیوسته، بسیار شگرف بوده است. این تغییر و تحولات بر صنعت سینما در کشورهای جهان عرب نیز تأثیر گذاشته و آن را متأثر ساخته است. تغییر و تحولات قرن بیست و یکم همچنین بر فرهنگ مخاطبان محتواهای سینمایی نیز تأثیر گذاشته و همین تأثیرگذاری نیز موجب شده تا صنعت سینمای جهان عرب و مخاطبان آن به سراغ آشنایی با انواع مختلف سینما در غرب نیز بروند. از همین روی، به دنبال روند مذکور، سینمای جدیدی در جهان عرب شکل گرفته که به مسئله زنان، مسائل و قضایای اصلی مربوط به آن‌ها و شخصیتهای برجسته‌شان میپردازد. تحقیقات و پژوهش‌هایی که دانشگاه «نورث ایسترن» آمریکا بر اساس سفارشِ ارائه‌شده از سوی «مؤسسه فیلم دوحه» در قطر انجام داد، نشان میدهد که 26 درصد از فیلمسازان عربِ مستقل از زنان هستند. در جریان تحقیقات مذکور همچنین مشخص شد که زنان 25 درصد از فارغ التحصیلان رشته فیلم سازی در مغرب، تونس و لبنان را تشکیل میدهند. «جشنواره بین‌المللی فیلم قاهره» در سال 2019 نیز به اولین جشنواره بین‌المللی فیلم تبدیل شد که به رعایت اصلِ برابری میان زن و مَرد متعهد گشته است.
غربیها به چه فیلمهایی از جهان عرب جایزه میدهند؟
در سال 2020 «وعد الخطیب» کارگردان زن سوری برای ساخت فیلم «به خاطر سَما» نامزد دریافت جایزه بین‌المللی «اسکار» شد. این فیلم زندگی وعد الخطیب را طی پنج سال مبارزه در شهر حلب سوریه نشان میدهد. وعد در آغاز مبارزات حلب در سال ۲۰۱۱ یک دانشجوی ۱۸ ساله است که عاشق میشود و چندی بعد فرزندش سماء را به دنیا می‌آورد. در این حین شهر گرفتار آشوب و ویرانی میشود. با این وجود وعد و همسرش، حمزه، که پزشک است، تا جایی که می‌توانند در حلب می‌مانند و تلاش میکنند شهر را زنده نگه دارند. این فیلم به وضوح علیه نظام بشار اسد می‌باشد
علاوه بر به خاطر سما، «نادین لبکی» کارگردان زن لبنانی برای ساخت فیلم «کفرناحوم» در سال 2019 نامزد دریافت جایزه «اسکار» شد. این فیلم لبنانی، حکایت پسری‌ست نوجوان از یک خانواده فقیر که برای امرار معاش و حمایت برادر و خواهرانش، هر روز در خیابان ها کار می کند. داشتن روحیه حامی در او به شدت چشمگیر است و بزرگترین عشق زندگیش خواهر یازده ساله-اش، سحر می‌باشد و نگران است که والدینشان از بالغ شدن سحر بویی نبرند چراکه می خواهند در ازای وجه ناچیزی او را به عقد مرد سن و سال داری در بیاورند. با وجود تلاش‌ها و مقاومت وی، نهایتا سحر را به زور، عروس آن مرد میکنند. زین، آشفته و دلشکسته از خانه می‌گریزد و درگیر جریانات جدیدی میشود. در این فیلم تعاملات و نقش‌های اعضای خانواده در کنار معضلات اجتماعی بویژه برای خانواده‌های محروم، نمایش داده میشود و از طرفی به نقض حقوق اولیه دختران و زنان نیز اشاره می‌کند.
از سوی دیگر ، از سال 2010 مؤسسه فیلم دوحه، 48 درصد از کمک‌های مالی خود را به زنان اختصاص داده است. در جریان جشنواره فیلم «اَجیال» قطر در سال 2019، از میان 97 فیلمی که پخش شد، 56 فیلم متعلق به زنان بود. این بدان معناست که در جشنواره مذکور بیش از نیمی از فیلم‌های پخش‌شده متعلق به کارگردانانِ زن بوده است.
در رابطه با اتفاقی که در خصوص نقش‌آفرینی زنان در سینمای جهان عرب به وجود آمده، باید گفت که گرایش‌ها و رویکردهای نظام‌های سیاسی حاکم در منطقه خاورمیانه در شکل‌گیری این انقلاب سهیم بوده اند. علت این مسئله هم آن است که نظام‌های سیاسی مذکور با طرح‌ها و برنامه‌های سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا با محوریتِ قضایا و مسائل مربوط به زنان، همراهی میکنند. شاید در این زمینه بتوان از مصر به عنوان یک نمونه برجسته یاد کرد. نظام سیاسی حاکم در مصر که خود را به عنوان حامی حقوق زنان معرفی کرده، فعالیت‌های زیادی را در خصوص امور زنان انجام داده است. درحال حاضر، فیلم‌ها و سریال‌های فراوانی تولید و پخش میشود که در جملگی آن‌ها به مسائل زنان و معضلات‌شان ازجمله معضلِ ترویج تعرض و تجاوز جنسی، پرداخته شده است.
در شماره‌های آتی، به برخی از فیلم‌ها و اسامیِ سازندگان آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
