بازگشت به سنت افغانی لویه جرگه پس از 4 دهه

علیرضا صالحی

مشروعیت مهمترین مسئله صحنه سیاسی افغانستان است. اسلامگرایان منبع مشروعیت را شورای اهل حل و عقد می‌دانند. شورایی که از دل تاریخ و منابع اسلامی استخراج شده است. مجاهدین در سالهای حکومتشان تلاش کردند تا این مدل را در صحنه سیاسی افغانستان پیاده کنند اما با توجه به مشکلات متعدد، نتوانستند آن را عملی سازند. لذا جنگهای داخلی در گرفت و سپس طالبان، نوع افراطی تر همین تفکر به میدان آمد. ملاعمر به حکم شورا توانست به مدت 5 سال بر بخشهایی از افغانستان حکومت کند. پس از طالبان، مدل جدیدی از مشروعیت سیاسی به کمک سرنیزه در افغانستان تسلط پیدا کرد. این بار انتخابات ملاک تعیین رئیس شد. «امیر» منتخب شورای اهل حل و عقد جای خود را به رئیس جمهوری داد که بر اساس آرای مردم انتخاب می شود. دو دوره حامد کرزی و یک دوره هم اشرف غنی به حکم آرای صندوقها رئیس جمهور کشور شدند. اما انتخابات اخیر نتوانست به صورت شفاف رئیس جمهور منتخب را معرفی کند. از یک طرف میزان تقلب‌های انتخاباتی بالا بود و از طرف دیگر مشارکت مردم بسیار پایین. تنها یک میلیون و دویست نفر در انتخابات شرکت کردند. به عبارت دیگر خود انتخابات که منبع مشروعیت برای رئیس آینده بود، مشروعیت نداشت. البته دوره های قبلی نیز زمزمه تقلب بود ولی تشکیل حکومت وحدت ملی باعث ختم اختلافات شده بود. این بار اما عبدالله کوتاه نیامد و دولت موازی در ولایات شمالی تشکیل داد. در حال حاضر افغانستان دارای دو دولت است.

انتخابات به نوعی پیشانی ارزشهای لیبرال دموکراسی در افغانستان بود. وضعیت اخیر نشان دهنده افول شدید این گفتمان در افغانستان است. دیگر، آرای بدست آمده از داخل صندوقها مشروعیت بخش نیست. نتیجه عملی انتخابات اخیر نشان از شکست تلاشهای 20 ساله جامعه جهانی در افغانستان دارد. در این میان گفتمان رقیب نیز جایگاهی ندارد. اسلام طالبانی که بر شورای اهل حل و عقد تاکید می‌کند نتوانسته است جایگاه ویژه ای برای این شورا تعیین کند. سابقه 5 ساله این حکومت نشان از عدم تمایل اقلیتها برای بازگشت به آن دوران دارد. همچنان حملات و کشتار غیرنظامیان در سالهای اخیر دلیل محکم دیگری برای مخالفت اقلیتها با طالبان شده است. در حال حاضر نه شورای اهل حل و عقد و نه انتخابات نمیتواند برای افغانستان مشروعیت بیافریند.

امروز که توافقنامه صلح میان طالبان و آمریکا امضا می شود، گفتگوهای بین الافغانی آغاز خواهد شد. یعنی افغانها دور یک میز می‌نشینند تا مشکلاتشان را حل کنند. مسئله اینجاست که طرفهای افغانی مقابل طالبان نیز متحد نیستند. در حال حاضر دو دولت وجود دارد. شخصیتهای برجسته جهادی و قومی هر کدام ادعایی دارند. دولت تحت حمایت آمریکا نیز ضعیف شده است. تشتت و تکثر عجیبی در این گفتگوها حکم فرما خواهد بود.

در سنت تاریخی افغانستان، این گونه مشکلات مربوط به مشروعیت های سیاسی با «لویه جرگه» حل می‌شده. سنتی که از دل ساختارهای قومی و قبیله‌ای افغانستان سربرآورده بود و سالهای سال یگانه منبع مشروعیت بوده است. در نیم قرن اخیر گفتمانهای مختلفی آمدند تا این مدل را برهم بزنند و مدلهای مترقی و جدیدتری ارائه دهند اما امروز می‌بینیم همه آنها شکست خوردند و در حال از بین رفتن هستند. ویلیام میلی افغانستان را به سان عنکبوتی تشبیه کرده که هر کسی که در آن داخل می‌شود طعمه خواهد شد. گفتمان کمونیستی تلاش داشت تا با توجه  صرف به روابط اقتصادی و با استفاده از کودتا بر افغانستان مسلط شود. اسلامگرایی فقط بر مدل روابط سیاسی صدر اسلام تاکید داشت.  لیبرالها نیز بدون توجه به زیرساختها و پیچیدگیهای روابط قومی قبیله ای بر فردگرایی تاکید کردند. ایراد اساسی این گفتمانها عدم توجه به ساختارهای قومی و قبیله ای موجود در افغانستان بود. ساختاری که پیش از آن نیز ابرقدرتی مانند بریتانیا را درون خود حذف کرده بود. آنها به تکثرها و روابط خویشاوندی و اصول حاکم برآنها توجهی نداشتند. اصولی در روابط قومی قبیله‌ای مردم افغانستان حاکم است که هر گونه مدل سیاسی تمامیت خواه و انحصارگر را پس خواهد زد. نظام سیاسی در افغانستان باید براساس نظام اجتماعی آن تعریف شود و الا شکستش حتمی است. نظام بین الملل پس از سالها جنگ در افغانستان باز به نقطه اول رسیده است: «گفتگوهای بین الافغانی» که همان «لویه جرگه» قدیم است. یعنی افغانستان پس از چند دهه جنگ و خونریزی باز به مدل سنتی خود بازگشته است. بالاخره آمریکا و ناتو نیز در تار عنکبوت نظام روابط افغانستان درماندند و راه خروج پیش گرفتند.